«Μαζί με τον Aρη στην Ελεύθερη Ελλάδα έχω μια άμεση και ζωντανή επαφή με το ανταρτοκίνημα. Διαπιστώνω ότι όλες οι περιγραφές, οι εκθέσεις δεν μας έχουν δώσει ούτε το 1% εκείνου που πραγματικά υπάρχει. Ο Αρης έχει επιβληθεί. Η Ελεύθερη Ελλάδα είναι τεράστια στην έκταση. Για Κοινό Βαλκανικό Στρατηγείο ο σ. Σιάντος με επιτιμά και μού απαντά ότι δεν πρόκειται να συμμετάσχουμε»

ΟΑνδρέας Τζήμας, ψευδώνυμο Βασίλης Σαμαρινιώτης (19091972), στα 63 χρόνια της τρικυμιώδους του ζωής διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο σε ενδιαφέροντες καιρούς. Πλούσια κομματική ζωή, κοινοβουλευτικός και παράνομος πολιτικός βίος, ενεργός συμμετοχή στην κοσμογονία της Αντίστασης και την ανάπτυξη του ένοπλου αντάρτικου, έντονο πολιτικό και διπλωματικό παρασκήνιο, επαφές και διαπραγματεύσεις με πολιτικούς εχθρούς και φίλους, άνοδος στα ανώτατα κλιμάκια της κομματικής ιεραρχίας, κομματικοί ανταγωνισμοί, διώξεις, πολιτική προσφυγιά... Ο Ανδρέας Τζήμας τα είδε και τα έζησε όλα. Κομματικά έγγραφα, εκθέσεις και αυτοβιογραφικά σημειώματα, αρχειακό υλικό και αναμνήσεις συναγωνιστών του συνθέτουν την πορεία, τη ζωή και τη δράση ενός «εξ επαγγέλματος επαναστάτη από το 1929».

Η ζωή του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα, το οποίο υπηρέτησε με πάθος και αυταπάρνηση από τα νεανικά του χρόνια. Ως πολιτικός καθοδηγητής του αντάρτικου σημάδεψε με την παρουσία του την ελληνική Αντίσταση και ήταν παρών σε όλες τις μεγάλες στιγμές που καθόρισαν την πορεία και τον προσανατολισμό της, από την αρχή ως το τέλος. Οπως τον θυμάται ο Βασίλης Γκανάτσιος – Χείμαρρος, καπετάνιος του 27ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, «Σεμνός, μειλί

χιος, απλός στους τρόπους και στην εμφάνισή του, μιλούσε με μεγάλη ευχέρεια, ηρεμία και αυτοπεποίθηση. Η ακαταμάχητη επιχειρηματολογία, η γλαφυρότητα με την οποία εξέφραζε τις σκέψεις και απόψεις του, η τεκμηρίωση των θέσεών του αιχμαλώτιζαν τους ακροατές. Ελειπαν από την ομιλία του Α. Τζήμα οι πολιτικές φλυαρίες, οι πολιτικάντικοι θεατρινισμοί, οι πομπώδεις επιδεικτικές και κούφιες φράσεις που χρησιμοποιούσαν οι πολιτικάντηδες και οι γραφειοκράτες». Και όμως, ο Σαμαρινιώτης, που έγινε τραγούδι στο στόμα του λαού μαζί με τον Αρη και τον Σαράφη, αποτελεί μια παραγνωρισμένη προσωπικότητα του ΚΚΕ και του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.

Ο Ανδρέας Τζήμας γεννήθηκε στην Καστοριά το 1909, λίγο πριν η Μακεδονία ενσωματωθεί στο ελληνικό κράτος. Hταν ο πρωτότοκος σε μια οικογένεια με τέσσερα αγόρια. Μεγάλωσε σε αστικό περιβάλλον. Ο πατέρας του, Δημήτριος Τζήμας, Βλάχος

από τη Σαμαρίνα, ήταν εξέχων δικηγόρος και συμβολαιογράφος με συντηρητικές πολιτικές πεποιθήσεις και θητεία βουλευτή Φλώρινας – Καστοριάς με το κόμμα των Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Μεταξά (1926-28). Η μητέρα του, Ουρανία Αλβανού, καταγόταν από εύπορη οικογένεια της Μοσχόπολης.

Διά παντός αποβολή από το πανεπιστήμιο και εξορία

Φοιτητής της Νομικής Σχολής Αθήνας, ήρθε σε επαφή με τις κομμουνιστικές ιδέες. Από το 1928 μετείχε στα δρώμενα της Φοιτητικής Συντροφιάς και στην αχτιδική επιτροπή της κομμουνιστικής νεολαίας, της ΟΚΝΕ. Ελαβε ενεργό μέρος στις μεγάλες φοιτητικές κινητοποιήσεις εναντίον του νομοσχεδίου για το Ιδιώνυμο, δράση για την οποία αποβλήθηκε διά παντός από το πανεπιστήμιο προτού ολοκληρώσει τις σπουδές του.

Επέστρεψε στην Καστοριά, όπου μετέφερε την πολιτική του δράση ως γραμματέα της τοπικής κομμουνιστικής οργάνωσης. Το 1931 καταδικάστηκε με το Ιδιώνυμο σε φυλάκιση και εξορία. Εξέτισε την ποινή του στο Γεντί Κουλέ, από όπου μεταφέρθηκε τον Μάρτιο 1933 στη Γαύδο. Με την απόλυσή του από την εξορία, την άνοιξη του 1934, ανέλαβε γραμματέας της 1ης Αχτίδας της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας (ΚΟΑ), θέση την οποία άφησε για να εκπροσωπήσει ως υποψήφιος του Παλλαϊκού Μετώπου την ιδιαίτερη πατρίδα του, τον νομό Καστοριάς. Στις 26 Ιανουαρίου 1936 εκλέχθηκε βουλευτής.

Με την κήρυξη της δικτατορίας του Μεταξά πέρασε στην παράνομη δράση. Ανέλαβε γραμματέας της κομματικής οργάνωσης Θράκης έως τον Μάρτιο του 1939 που με κομματική εντολή έγινε δεύτερος γραμματέας της ΚΟΑ. Συνελήφθη από την Ασφάλεια και την 1η Ιουλίου 1939 φυλακίστηκε στην Ακροναυπλία. Σε συνεννόηση με την κομματική οργάνωση του στρατοπέδου αποφυλακίστηκε από τις γερμανικές αρχές ακριβώς δύο χρόνια αργότερα, την 1η Ιουλίου 1941, κατόπιν παρέμβασης της βουλγαρικής πρεσβείας, μαζί με άλλους 27 κρατούμενους σαν Σλαβομακεδόνας. Ο ίδιος απλώς μιλούσε τη γλώσσα.

Στην Αθήνα συνδέθηκε με τα κομματικά στελέχη που μόλις είχαν αποδράσει από την Κίμωλο και τη Φολέγανδρο. Εντάχθηκε στη νέα Κεντρική Επιτροπή με απόφαση της 6ης Ολομέλειας και ανέλαβε δουλειά για την ανασυγκρότηση του κόμματος, τον παράνομο μηχανισμό και την οργάνωση μαζικού κινήματος. Συμμετείχε στην 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ που συνδέθηκε με την ίδρυση του ΕΑΜ, ενώ στην 8η Ολομέλεια, τον Ιανουάριο του 1942, ορίστηκε αναπληρωματικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου (ΠΓ). Τις θέσεις αυτές τις διατήρησε μέχρι το 7ο Συνέδριο του κόμματος, τον Οκτώβριο του 1945.

Διαβλέποντας τις προοπτικές του αντάρτικου. Ο Αρης

Ηταν από τους πρώτους που διέγνωσε τις προοπτικές του αντιστασιακού αγώνα. Ενθερμος θιασώτης του αντάρτικου, επέμενε στη στήριξη της ένοπλης πάλης και την πλαισίωσή της με μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. Ο ίδιος αναφέρει σε μεταγενέστερη έκθεσή του προς το ΠΓ (Αύγουστος 1947): «Νιώθω πως ορισμένοι άλλοι τομείς της δουλειάς μας αποκτούν ξεχωριστή σημασία – αντάρτικο. Εγώ άλλωστε κρατώ επαφή με τον Βελουχιώτη. Υστερα από συγκατάθεση του Γέρου [Γιώργης Σιάντος, ΓΓ ΚΚΕ] φεύγω από την Αθήνα. Αναλαμβάνω την Αττικοβοιωτία, Ρούμελη, Εύβοια. Φροντίζω να αποκαταστήσω επαφές με αντάρτικες ομάδες όπου εμφανίζονται (Πελοπόννησος, Γεράνεια κ.λπ.). Γρήγορα δημιουργούμε και δυναμώνουμε την οργάνωση στη Λειβαδιά, Θήβα, Χαλκίδα, Μέγαρα κτλ. Συνδέομαι με τον Ορέστη. [...] Μας έρχονται ήδη οι πρώτες λίρες και ένας ασύρματος. Τον εγκαθιστώ και κανονίζουμε την πρώτη ρίψη όπλων στον Αρη [...] Στην Β Πανελλαδική Διάσκεψη του κόμματος Δεκέμβρης 1942 ήμουν ένας από τους τρεις εισηγητές. Μιλώ για το αντάρτικο. Το κόμμα για πρώτη φορά σε σώμα βάζει επιτακτικό το καθήκον σε όλες τις οργανώσεις να συγκεντρώσουν την προσοχή τους στην ανάπτυξη του ανταρτοκινήματος. Εκλέγομαι στην ΚΕ και πρώτο αναπληρωματικό μέλος του ΠΓ. Το Γενάρη ή Φλεβάρη 1943 κατέβαινε στην Αθήνα ο Αρης. Ο σ. Σιάντος απ’ τον περασμένο χρόνο δεν συμβιβαζόταν με ορισμένους εξτρεμισμούς του. Αμφιβάλλει επίσης για την αφοσίωσή του στο κόμμα».

Σε μεταγενέστερη έκθεσή του, το 1951, ο Ανδρ. Τζήμας αναφέρει: «Είχαν εγερθεί ορισμένες αμφιβολίες για την κομματικότητα, την πολιτική συνέπεια και την πειθαρχία γενικά του Αρη στο κόμμα. Διαβεβαίωσα τη συνδιάσκεψη ότι τέτοιος κίνδυνος δεν υπήρχε και ότι οπωσδήποτε θα επιβληθεί η κομματική γραμμή. Αυτές οι αμφιβολίες ήταν η αιτία για την οποία κατεβάσαμε τον Αρη στην Αθήνα τον Γενάρη 1943.

Αποφασίζεται να βγω το βουνό. Στις 10 Μάρτη [1943] φεύγω μαζί με τον Αρη για την Ελεύθερη Ελλάδα και έχω μια άμεση και ζωντανή επαφή με το κίνημα. Διαπιστώνω ότι όλες οι περιγραφές, οι εκθέσεις δεν μας έχουν δώσει ούτε το 1/100 εκείνου που πραγματικά υπάρχει. Ο Αρης έχει επιβληθεί. Η Ελεύθερη Ελ

λάδα είναι τεράστια στην έκταση. Συναντιέμαι με τους Αγγλους και τον Σαράφη. Στις 20 Απρίλη ξαναγυρίζω στην Αθήνα μαζί με τον Σαράφη. Το ΠΓ δέχεται να αναδείξουμε τον Σαράφη σαν αρχηγό του ΕΛΑΣ. Παίρνω οδηγίες για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων με τους Αγγλους γύρω από το συμφωνητικό. Στις αρχές του Μάη φεύγουμε για το βουνό. Κοντά στο Καρπενήσι στις 27 του Μάη [1943] συγκροτείται το Γενικό Στρατηγείο. Είμαι μέλος του [...]».

Διαπραγματεύσεις με Τέμπο, Βρετανούς

Στο βουνό ο Τζήμας διαπραγματεύεται δύο κομβικές συμφωνίες για τον προσανατολισμό του αντάρτικου. Τη συμφωνία στις 25 Ιουνίου 1943 με τον Τέμπο (Σβετοζάρ Βουκμάνοβιτς), Μαυροβούνιο ηγέτη των Παρτιζάνων και στέλεχος της Ενωσης Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών, και τον Τζιότζιο (αντιπρόσωπο του Γενικού Επιτελείου Αλβανίας), στα ελληνοσερβικά σύνορα για τη δημιουργία του Κοινού Βαλκανικού Στρατηγείου Ανταρτών. Γράφει: «ο σ. Σιάντος με επιτιμά για τη σύνδεσή μου με Τέμπο και Τζώτζο, για την υποδοχή και το προσωρινό γενικό στρατηγείο. Δίδω εξηγήσεις. Μου απάντησε ότι δεν πρόκειται να συμμετάσχουμε σε Κοινό Γενικό Βαλκανικό Στρατηγείο». Η συγκρότηση του κοινού βαλκανικού στρατηγείου τελικά ναυάγησε λόγω των λανθανόντων ανταγωνισμών μεταξύ των βαλκανικών κομμουνιστικών κομμάτων.

Σύμφωνα με τον Θανάση Χατζή, γραμματέα του ΕΑΜ, ο Τζήμας ανέλαβε την ευθύνη, σε συνεννόηση με τον Σαράφη, να επιδιώξει μια συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας του ΕΛΑΣ μαζί τους Γιουγκοσλάβους και τους Αλβανούς παρτιζάνους ως αντίβαρο στις ταυτόχρονες διαπραγματεύσεις με τους Βρετανούς (Θ. Χατζής, «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», τόμος 2, σ. 221-222). Οι τελευταίοι ήθελαν να δεσμεύσουν τον ΕΛΑΣ σε μια στρατιωτική συμφωνία όπου θα είχαν τον απόλυτο έλεγχο και δεν

έδειχναν διατεθειμένοι να δεχτούν τους όρους του ΕΛΑΣ. Μετά την υπογραφή του συμφώνου, Τέμπο και Τζιότζιο έκαναν μαζί με τον Τζήμα περιοδεία στην Ελεύθερη Ελλάδα και παρευρέθηκαν στο συνέδριο του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας στην Καστανιά, όπου απεύθυναν χαιρετισμό.

Οι Βρετανοί όντως θορυβήθηκαν από τις εξελίξεις και έσπευσαν να συμφωνήσουν στις 5 Ιουλίου 1943 στους όρους για τη δημιουργία του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών. Ο Τζήμας συνυπέγραψε ως εκπρόσωπος του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Στις 10 Αυγούστου 1943 ο Τζήμας εκπροσωπώντας το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ πήγε στο Κάιρο μαζί με εκπροσώπους του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ. Κατά την 40ήμερη παραμονή του εκεί διαπραγματεύτηκε, προωθώντας ΕΑΜικές θέσεις, με τους Βρετανούς, την ελληνική κυβέρνηση, τους εκπροσώπους των πολιτικών κομμάτων και με τους «αρχηγούς» του ελληνικού αντιστασιακού κινήματος στη Μέση Ανατολή.

«Γέρος με καθαίρεσε. Ποτέ δεν του εναντιώθηκα»

Λίγο πριν από την Απελευθέρωση, στις 11 Σεπτεμβρίου 1944, συνάντησε και συνομίλησε με τα μέλη του ΠΓ Ζέβγο και Πορφυρογένη, ΕΑΜικούς υπουργούς της κυβέρνησης εθνικής ενότητας που ήταν εγκατεστημένη στο Κάβα Ντέι Τιρένι έξω από τη Νάπολη. Οπως γράφει το μέλος τότε του ΠΓ Πέτρος Ρούσος, με βάση σχετική συζήτηση που είχε με τον Τζήμα το 1969: «Ο Τζήμας έδωσε στους άλλους φρέσκα νέα για τη μεγαλειώδη πορεία του αγώνα στην πατρίδα που τα είχε λόγω της σύνδεσης με το Γενικό Στρατηγείο μας, τους είπε για την απελευθέρωση της Καρδίτσας, των Τρικάλων και άλλων πόλεων. Οι υπουργοί ήταν σε πλήρη άγνοια για την κατάσταση στην Ελλάδα από τότε που είχαν φύγει από τα βουνά για το Κάιρο για να μετάσχουν στην κυβέρνηση. Οι Αγγλοι τους κρατούσαν σε συσκότιση ακόμα και τους άλλους υπουργούς, τους μη ΕΑΜικούς. Ο Παπανδρέου που τον γνώριζε ζήτησε και είδε τον Τζήμα. [...] το μόνο που θύμισε ο Αντρέας στους άλλους δύο [Ζεύγο και Πορφυρογέννη] ήταν ένα πρόσφατο για τότε αρθρο στο σοβιετικό περιοδικό “Πόλεμος και Εργατική Τάξη” τεύχος του Ιούλη 1944 αρθρογράφος Ισάκωφ ή κάπως έτσι που έλεγε, κατά τον Τζήμα, που έλεγε πως η μορφή της δημοκρατικής διαρρύθμισης του μεταπολεμικού καθεστώτος θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το ποια στρατεύματα θα μπουν σε κάθε χώρα, τα σοβιετικά ή τα αγγλοαμερικάνικα. Ο Ανδρέας αποκατέστησε ραδιοτηλεγραφική επαφή των υπουργών μας με το ΠΓ». («Η μεγάλη πενταετία», τ. 2, Αθήνα 1978, σ. 239-240)

Ο Τζήμας ήταν παρών στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης στις 30 Οκτωβρίου 1944 και αποτυπώθηκε φωτογραφικά στην πανηγυρική ομιλία του. Μετά την απελευθέρωση παρέμεινε ως εκπρόσωπος του ΕΛΑΣ στο στρατηγείο του Τίτο. Από τη θέση του αυτή συμμετείχε σε συζητήσεις μεταξύ της γιουγκοσλαβικής

ηγεσίας και αντιπροσώπων του ΚΚΕ σχετικά με τη δυνατότητα πολιτικής και στρατιωτικής βοήθειας προς τον ΕΛΑΣ. Με το ξέσπασμα των Δεκεμβριανών πήρε εντολή από το ΠΓ να κατέβει στην Ελλάδα. Σύμφωνα με αφήγησή του στον Ρούσο, όταν αποχαιρέτησε τον στρατάρχη Τίτο τον ρώτησε: «Τι λέτε; Hρθε μήπως η ώρα μας – δηλαδή να μας βοηθήσετε, μια και θα χτυπηθούμε με τους Αγγλους; Και αυτός απάντησε: Δεν ήρθε, μα πρέπει να πολεμήσετε». Ο Τζήμας ξαναπήγε στο Βελιγράδι συμμετέχοντας στην αποστολή του ΚΚΕ με επικεφαλής τον Ρούσο για να διερευνήσει τις διαθέσεις των Γιουγκοσλάβων. Η υποδοχή που τους επιφύλαξαν ήταν εγκάρδια αλλά και εξαιρετικά προσεκτική. Παρέπεμψαν τον Ρούσο στους Βούλγαρους κομμουνιστές στη Σόφια. «Οι Βούλγαροι ήταν πιο διαχυτικοί και ανοιχτόκαρδοι. Μα όχι λιγότερο επιφυλακτικοί στο ζεματιστό ζήτημα. Το συμπέρασμα των επισκέψεων και των συνομιλιών στη Σόφια και το Βελιγράδι ήταν πώς η διεθνής στιγμή δεν επέτρεπε συγκεκριμένη βοήθεια προς τον αγώνα μας και ούτε υπήρχε τρόπος να προωθηθούμε σε άλλες χώρες. Επιστρέψαμε άπρακτοι στην πατρίδα. Καταστεναχωρημένοι, όχι όμως και παραξενεμένοι».

Η πρόσφατη ιστορική έρευνα του Νίκου Παπαδάτου σε βουλγαρικά και ρωσικά κρατικά αρχεία αναδεικνύει ότι παράλληλα με τις πολιτικές απαντήσεις στον Ρούσο, υπήρχαν στρατιωτικές συμβουλές προς τον Σιάντο υπό καθεστώς πλήρους μυστικότητας για συνέχιση του αγώνα χωρίς ευρεία ωστόσο πολεμική διάσταση εκτός Αθηνών. (Ν. Παπαδάτος, ακρως «Απόρρητο. Οι σχέσεις ΕΣΣΔΚΚΕ/1944-1952», Αθήνα, εκδόσεις ΚΨΜ, 2019, σ. 50-55). Μετά τη λήξη των Δεκεμβριανών ο Τζήμας μετα

κλήθηκε και πάλι στην έδρα του Γενικού Στρατηγείου. Ο Ρούσος μεταφέρει μια στιχομυθία του Τζήμα με τον Σιάντο «Σ.:Τι γίνεται από εξωτερική βοήθεια; Τζ. Τίποτα. Σ. Τότε δεν θα ξαναπάς έξω». (Ρούσος, «Η μεγάλη πενταετία», τ. 2, σ. 347).

Πρώτες αμφιβολίες για τη συνέχιση της ένοπλης πάλης

Ως εκπρόσωπος του ΕΛΑΣ ο Τζήμας έλαβε μέρος στις διαπραγματεύσεις με τον Βρετανό στρατηγό Ρόναλντ Σκόμπι για την ανταλλαγή των αιχμαλώτων της δεκεμβριανής σύγκρουσης σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής της 11ης Ιανουαρίου 1945. Στις συζητήσεις με τους Βρετανούς διαπιστώνει «ότι τα μέλη του ΕΛΑΣ αντιμετωπίζονται πάντα σαν γκάνγκστερς. Διαμαρτύρεται για την μεταχείριση [αρχικά οι Βρετανοί τον συλλαμβάνουν] και κάνει απεργία πείνης... η υπόθεση τελικά τακτοποιείται». (Ντομινίκ Εντ, «Οι καπετάνιοι», Εξάντας 1974, σ. 292).

Στα Τρίκαλα ο Τζήμας πήρε μέρος στη θυελλώδη συνεδρίαση που ενέκρινε τη Συμφωνία της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945. Δεν ήταν οπαδός της συνέχισης της ένοπλης πάλης. Σε πολυσέλιδη έκθεσή του προς το ΠΓ τον Δεκέμβριο του 1950 γράφει: «Η φύση του αγώνα ήταν τέτοια, που εμείς δεν ήταν δυνατόν να βάλουμε κήρυκα και να διακηρύξουμε ότι βάζουμε σαν σκοπό μας την κατάληψη της εξουσίας. Αυτό θα ήταν σεκταρι

στικό λάθος, που θα στένευε πολύ τον αγώνα μας. Ο αντιφασιστικός πόλεμος τότε μόνο μπορούσε να είναι επιτυχής, όταν θα διεξήγετο το ταχύτερο σαν παλλαϊκός πόλεμος και μόνο σε αυτή την περίπτωση μπορούσε να οδηγήσει σε νίκη δική μας… […]

Η φυσιολογική πορεία του αγώνα θα οδηγούσε στην κατάληψη της εξουσίας από μας. Αυτό το ζήτημα ήταν στενά μπλεγμένο με το ζήτημα της απελευθέρωσης της χώρας. Οποιος θα απελευθέρωνε τη χώρα, σ’ αυτόν θα ανήκε και η εξουσία (Η ζωή μας έδωσε αυτή την ικανοποίηση, ώστε η εξουσία και μια Ελλάδα λεύτερη και ανεξάρτητη να είναι κυριολεκτικά “έπαθλο αυτού του αγώνα”, του αγώνα για την απελευθέρωση της χώρας)… Θελήσαμε να αντικαταστήσουμε τη γλώσσα μιας φιλικής αλληλοκατανόησης κι εκτίμησης για την ισότιμη, ειλικρινή, μεταπολεμική συνεργασία των δυο λαών. Μα πάντα βρήκαμε κλειστή την πόρτα και τις λόγχες προτεταμένες ενάντια μας». (Απόσπασμα από έκθεση του Α. Τζήμα με ημερομηνία 1/12/1950. Παρατίθεται στο Γρηγόρης Φαράκος, «Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία», τόμος Β΄, σ. 264).

Στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ, τον Οκτώβριο του 1945, δεν εκλέχθηκε στην Κεντρική Επιτροπή. Εκτοπίστηκε στην Ικαρία απ’ όπου δραπέτευσε το 1947 για να ανέβει στον Γράμμο και στο Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ. Ομως ήδη είχε πέσει στη «δυσμένεια» του κόμματος με τη διαφωνία του για τα όρια των ελληνικών θέσεων στο μακεδονικό.

Σε δυσμένεια και σε ουγγρικό ψυχιατρείο

Μετά την περιθωριοποίησή του κατέφυγε στη Γιουγκοσλαβία και αργότερα στην Ουγγαρία. Η κατάστασή του γίνεται απελπιστική μετά το 1947 ιδιαίτερα όταν η ηγεσία του ΚΚΕ εκμε

ταλλεύεται μια όξυνση των ψυχολογικών προβλημάτων του και τον στέλνει σε ψυχιατρείο. Αναγκάστηκε να αποδράσει προς την Ουγγαρία. Συλλαμβάνεται και βρίσκεται πάλι σε νοσοκομείο. Εκεί γράφει άλλη μια έκθεση σε μια στιγμή που ο γιατρός του αποκαλύπτει ότι έχει αποθεραπευτεί αλλά δεν τον αφήνει να φύγει γιατί αυτή είναι η εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ.

«Και τώρα κάτι σοβαρό για τη νοοτροπία και το χαρακτήρα μου. Στο βιογραφικό μου σημείωμα που κατ’ εντολή του σ. Ιωαννίδη έγραψα τον Αύγουστο 1947 στο Βελιγράδι, ανέφερα ότι τα κομματικά στελέχη παλαιότερα για μένα ήταν φετίχ. Αργότερα τα φετίχ έπεσαν και υποβιβάστηκαν σε ανθρώπους. Αυτό έγινε όταν διέκρινα τις ανθρώπινες αδυναμίες τους. Σε καμιά περίπτωση αυτό δε σημαίνει ότι για μένα έπεσαν και πολιτικά. Αντίθετα την πολιτική υπεροχή των συντρόφων τη διέκρινα πάντοτε και σιγά-σιγά αρχίζω και εξοικειώνομαι με αυτήν την αντίθεση ανάμεσα στην πολιτική καλλιέργεια από τη μια μεριά και τις αδυναμίες του χαρακτήρα από την άλλη, ή και την πνευματική ακόμα και εκπολιτιστική ανεπάρκεια από την άλλη. Και οι αδυναμίες στο χαρακτήρα πολλών συντρόφων με πότισαν πολλές φορές με πίκρα, βάσανα κλπ. Αλλά ποτέ δε με θόλωσαν. Ηξερα πάντα να ξεχωρίζω το προσωπικό από το γενικό και για μένα η έννοια του κόμματος έμεινε ιερή και απαρασάλευτη, άσχετη από τις αδυναμίες και τις τύχες των ανθρώπων που την εκπροσωπούσαν. Και οι άνθρωποι πολλές φορές, όπως είπα ήδη, μου επεφύλαξαν πίκρες και απογοητεύσεις. Εγώ όμως ποτέ δεν θόλωσα», [Σημείωμα Τζήμα προς ΠΓ, Φαράκος σ. 173-174].

Η Αντίσταση μακριά από τον ωκεανό τυφλών παθών

Η περιπετειώδης άφιξη της γυναίκας του Λουίζας και των τριών παιδιών στη Βουδαπέστη, το 1954, έκλει

νε τον κύκλο της προσωπικής και οικογενειακής του περιπέτειας με την εγκατάσταση στο χωριό Μπελογιάννη. Το 1956 εγκαταστάθηκε στην Τσεχοσλοβακία, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1972. Μέχρι το τέλος ο Ανδρέας Τζήμας θα αγωνιζόταν, αλλά όχι για τη δική του αποκατάσταση,

αυτή είχε ήδη συντελεστεί, αλλά για την αποκατάσταση της ελληνικής Αντίστασης στις συνειδήσεις των ανθρώπων και για την αναγνώρισή της. Σε ένα από τα τελευταία του γράμματα στον Αλέκο Παπαναγιώτου έγραφε: «Θα τα καταφέρουμε άραγε να βγάλουμε στο λιμάνι

την Αντίσταση μέσα από αυτόν τον ωκεανό των τυφλών παθών και προκαταλήψεων, των οργιαστικών διαστρεβλώσεων και συκοφαντιών και να την αποκαταστήσουμε πρώτα απ’ όλα μέσα στον ίδιο τον εαυτό μας, μέσα στο κόμμα και στο κίνημά μας; Πρέπει να το επιχειρήσουμε. […]