Εν συντομία

Από τον Βολταίρο μέχρι τον Γκυ Ντεμπόρ, διανοητές, φιλόσοφοι και συγγραφείς έχουν αναστοχαστεί πάνω στις περιβαλλοντικές καταστροφές.

Γιατί ενδιαφέρει

Ενας ενδιαφέρων «διάλογος» για τη φύση και τον άνθρωπο μέσα από σημαντικά κείμενα, στον απόηχο των φυσικών καταστροφών που συγκλονίζουν την Ελλάδα.

«Ιδια, συνεπώς, με τα επακόλουθα μιας εποχής πολέμου, όπου κάθε άνθρωπος είναι εχθρός κάθε άλλου ανθρώπου, είναι και τα επακόλουθα μιας εποχής, όπου οι άνθρωποι ζουν χωρίς άλλη ασφάλεια, πέραν εκείνης που τους παρέχουν η δύναμη και η εφευρετικότητά τους […] Και μόνο το υπέρτατο κακό έχει θέση, δηλαδή ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου. Ο ανθρώπινος βίος είναι μοναχικός, ενδεής, βρόμικος, κτηνώδης και βραχύς». Λόγια σκληρά και απαισιόδοξα, αλλά λόγια μεγάλης ακριβείας. Λόγια που ενέθεσε ο Γκυ Ντεμπόρ (Guy Debord, 1931-94) στο τελευταίο του φιλμ-διαθήκη «Guy Debord, son art, son temps» (Γκυ Ντεμπόρ, η τέχνη του, η εποχή του), όπου στο 90% της διάρκειάς του παρουσιάζει και σχολιάζει τρομερές καταστροφές, φυσικές και κοινωνικές.

Τα τελευταία χρόνια ζούμε ολοένα και περισσότερο στη μαύρη σκιά καταστροφών: πανδημία, καταστάσεις εξαίρεσης, πολύνεκρα δυστυχήματα, φωτιές, πλημμύρες, αποτρόπαιες βιαιότητες. Ο δυτικός άνθρωπος αισθάνεται ολοένα και πιο απροστάτευτος και ανασφαλής. Τα εργαλεία εξήγησης των φυσικών και κοινωνικών ολέθρων μοιάζουν ανεπαρκή. Οι επιπτώσεις όλων αυτών στον ψυχισμό και τον νου μας δεν έχουν ακόμη χαρτογραφηθεί. Είναι σαν να έχουν τοποθετηθεί στον οργανισμό μας αλλά και στον κοινωνικό ιστό ωρολογιακές βόμβες. Είναι αδιευκρίνιστο πότε θα εκραγούν.

«Ο σώζων εαυτώ σωθήτω»

Ο φιλόσοφος Ζαν-Λικ Νανσί (JeanLuc Nancy, 1940-2021) επισημαίνει στο σημαντικό του κείμενο «Για την αρνητικότητα» (στον τόμο «Η ζωή σε ζοφερούς καιρούς», εκδ. νήσος) ότι ζούμε μέσα στο φάσμα ενός πολύμορφου θανάτου, ενός καθημερινού πια θανάτου που μας παρουσιάζεται ακατάπαυστα και που αποτελεί μιαν αποδιαρθρωτική, για τους ανθρώπους και για τις κοινωνίες, αντίθεση στη γνώση και την κυριαρχία που έχουμε στον κόσμο. Οι καταστροφές και ο διαρκής φόβος του θανάτου συντείνουν στο να καταστεί κυρίαρχο συναίσθημα της εποχής μας το ο σώζων εαυτώ σωθήτω» μας λέει ο Νανσί.

Συγκατοικούμε με το αδιανόητο και πάντοτε προσπαθούμε να το αντιμετωπίσουμε – άλλοτε σπασμωδικά και άλλοτε συγκροτημένα. Ηδη από τον 18ο αιώνα ο Βολταίρος επιχείρησε, με ένα έμμετρο φιλοσοφικό πόνημα, να διαυγάσει την τεράστια καταστροφή που αφάνισε μια πόλη και προκάλεσε τον θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων. Το «Ποίημα για τη καταστροφή της Λισαβόνας» (μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, εκδ. Πόλις) το συνέθεσε ο Βολταίρος λίγο μετά τη μοιραία 1η Νοεμβρίου του 1755, ημέρα Σάββατο, όταν ένας σεισμός 7,7 ρίχτερ (κάποιοι σεισμολόγοι εκτιμούν ότι επρόκειτο για 8,5) κατέστρεψε ολοσχερώς την πορτογαλική πόλη. Ο Βολταίρος αποσύρει την πίστη του στη Θεία Πρόνοια, στο αξίωμα «όλα είναι καλά», στην προοπτική του επέκεινα. Συγκρούεται με τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ ως προς αυτό και θεωρεί ότι εάν απομένει κάτι στους ανθρώπους, είναι να εστιάσουν στο παρόν και να αφήσουν στην άκρη όλα τα δόγματα.

Ο Γάλλος μηχανικός και φιλόσοφος Ζαν-Πιερ Ντιπουί (Jean-Pierre Dupuy, 1941) στο πολύ μεστό βιβλίο του «Ελάσσων μεταφυσική των τσουνάμι» (μτφρ. Ιωάννα Αβραμίδου, εκδ. Αγρα) θα σχολιάσει τη διαμάχη Βολταίρου – Ρουσσώ και θα επιχειρήσει με τη σειρά του τη διαύγαση τρομερών καταστροφών καθώς και των επιπτώσεών τους στη ζωή του σύγχρονου πολίτη. Ακολουθώντας σε πολλά σημεία τις αναλύσεις του Γερμανού φιλοσόφου Γκίντερ Αντερς (Günther Anders, 1902-92), φρονεί ότι η ανθρωπότητα –ιδίως μετά το Αουσβιτς, τη Χιροσίμα και την 11/9– έχει καταστεί ικανή να αυτοκαταστραφεί, ότι ζούμε με αναστολή και ότι η καταστροφή του μέλλοντος σημαίνει ότι δεν έχει και ούτε είχε ποτέ νόημα το παρελθόν. Ο Ντιπουί έχει εισαγάγει την έννοια «πεφωτισμένη καταστροφολογία». Θεωρεί ότι «η καταστροφή είναι μια ριζική ασυνέχεια που παράγεται στο πλαίσιο μιας συνεχούς δυναμικής» και, συμφωνώντας με τον Ρουσσώ, εμμένει ότι τα περισσότερα φυσικά κακά είναι έργο των ανθρώπων, έργο δικό μας. Εναντιώνεται στο κυρίαρχο και ολέθριο δόγμα της αποδοτικότητας και προειδοποιεί ότι με το να ποντάρουμε τα πάντα στο πράττειν και στην ακατάσχετη παραγωγή χάνουμε την ικανότητά μας να αισθανόμαστε και να φανταζόμαστε.

Ενας «άρρωστος πλανήτης»

Ο Ντεμπόρ αρνείται επίσης την έννοια της φυσικής καταστροφής. Στο περιεκτικό κείμενό του «Ο άρρωστος πλανήτης» (μτφρ. Παναγιώτης Καλαμαράς, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα), αφού εκθέτει ένα εύγλωττο σύνολο σύγχρονων καταστροφών (χημική μόλυνση, ραδιενέργεια, ηχορύπανση, παράλογη τροποποίηση τροφίμων, γενικευμένες ψυχονοητικές διαταραχές, αυτοκτονίες κ.λπ.), διατείνεται ότι «μια κοινωνία ολοένα και πιο άρρωστη, αλλά διαρκώς ολοένα και πιο ισχυρή, έχει ξαναδημιουργήσει παντού και συμπαγώς τον κόσμο ως έναν άρρωστο πλανήτη».

Αρχισα παραθέτοντας λόγια σκληρά και απαισιόδοξα του Τόμας Χομπς από τον «Λεβιάθαν», γραμμένα το 1651, τα οποία λες κι είναι γραμμένα σήμερα παραθέτει ο Ντεμπόρ στο φιλμ-διαθήκη του. Κλείνω με λόγια του ίδιου του Ντεμπόρ, που τα φωτίζει μια λυρική ανταύγεια αισιοδοξίας: «Οταν βρέχει, όταν υπάρχει αιθαλομίχλη πάνω από το Παρίσι, να μην ξεχνάμε ποτέ ότι γι᾽ αυτό φταίει η κυβέρνηση. Η αποξενωμένη βιομηχανική παραγωγή φέρνει τη βροχή, η επανάσταση την ηλιοφάνεια».