Ο «ι φοιτητές μου απογοητεύονται όταν τους λέω ότι τα μισά από αυτά που διδάσκεστε σε δέκα χρόνια θα έχουν αποδειχθεί λανθασμένα. Και το πρόβλημα είναι ότι κανένας από τους καθηγητές σας δεν γνωρίζει ποιο μισό». Ετσι δήλωσε ο Τσαρλς Μπέργουελ, πρύτανης Ιατρικής του Χάρβαρντ (1936-45).

Ισως στα αυτιά μας αυτή η άποψη να ηχεί παράξενα γιατί σήμερα πιστεύουμε ότι η ιατρική είναι πιο αποτελεσματική από ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία, ότι τα φάρμακα παρατείνουν τη ζωή ως τα βαθιά γεράματα, ότι η βιοτεχνολογία σώζει εκατομμύρια ζωές με εμβόλια, αντιβίωση, ινσουλίνη. Δικαιολογείται όμως αυτή η αισιοδοξία βάσει των υπαρχόντων τεκμηρίων; Φαίνεται ότι η απάντηση είναι αρκετά δύσκολη και αυτό για αρκετούς λόγους.

Αναβάλλοντας το τέλος

Η ιατρική στην πραγματικότητα δεν σώζει ζωές αλλά αναβάλλει τον θάνατο. Για πόσο τον αναβάλλει; Από μερικά λεπτά μέχρι πολλά χρόνια. Για παράδειγμα, αν διασωληνωθεί ένας άνθρωπος με βαριά άνοια που ζει στο κρεβάτι, το πιο πιθανό είναι να καταλήξει λίγο αργότερα σε μια ΜΕΘ ή σε ένα κέντρο αποκατάστασης. Από την άλλη, ένας πολυτραυματίας συνεπεία τροχαίου μπορεί να ζήσει μέχρι τα εκατό. Συνήθως η ιατρική διατυμπανίζει ότι σώζει ζωές επιλέγοντας περιπτώσεις που είναι εξαιρετικά επιτυχείς, όπως στις μεταμοσχεύσεις ή στον παιδικό καρκίνο. Το ίδιο σύνηθες είναι να αποκρύπτει τις αποτυχίες, όπως τη θαλιδομίδη ή τη λοβοτομή.

Θα ρωτούσε εύλογα κάποιος: Στην ιατρική δεν οφείλεται το μεγάλο προσδόκιμο ζωής, που ξεπέρασε τα 80 χρόνια; Ακόμη και αυτό αμφισβητείται έντονα, από την εποχή της δεκαετίας του 1970, τότε που ο επιδημιολόγος Τόμας ΜακΚέον διατύπωσε τη θέση ότι η ιατρική πρόσθεσε μόλις πέντε χρόνια από τα τριάντα που η Δύση κέρδισε όλο τον 20ό αιώνα. Η αύξηση στο προσδόκιμο, σύμφωνα με τον Τόμας ΜακΚέον, προήλθε από την άνοδο του βιοτικού επιπέδου που πρόσφεραν οι καλύτερες θρέψη, στέγη, συνθήκες υγιεινής – δηλαδή οι οικονομικοί όροι.

«Ενα χάπι για κάθε νόσο»

Ισως πιστεύετε ότι η ιατρική διόρθωσε σχεδόν όλα τα λάθη της και σήμερα είναι στα καλύτερά της. Πάλι θα ξαφνιαστούμε. Στην εποχή μας ανέκυψαν νέα προβλήματα, όπως η «υπερδιάγνωση», η κατάσταση δηλαδή που η ιατρική παρεμβαίνει εκεί που δεν υπάρχει πρόβλημα αλλά ούτε θα υπάρξει. Πολλές φορές, με πρόσχημα την πρόληψη της υγείας, διευρύνονται αναίτια τα όρια μιας νόσου, όπως στην κατάθλιψη, στον διαβήτη, στη χοληστερίνη, γίνονται τυφλές διαγνωστικές εξετάσεις, νόσοι πωλούνται στο ιατρικό εμπόριο με μόνο σκοπό το κέρδος. Αυτές οι καταστάσεις ωθούν στα άκρα τις προσδοκίες των πολιτών, το διαγνωστικό πάθος των γιατρών, τη βουλιμία των εταιρειών φαρμάκων και εξοπλισμού, την πρόθεση των πολιτικών να σώσουν –και αυτοί– τους πολίτες. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η δημιουργία της κουλτούρας «ιατρική παντού», συνέπεια της οποίας είναι η υπονόμευση της ικανότητας των ατόμων και των κοινωνιών να αντιμετωπίσουν τον θάνατο, τον πόνο και την αρρώστια. Το μότο της σύγχρονης ιατρικής γίνεται «ένα χάπι για κάθε νόσο ή μία νόσος για κάθε χάπι».

Ενα παράδειγμα

Για να κατανοήσουμε το πρόβλημα της «ιατρικής παντού», ας δούμε την περίπτωση του θηλώδους καρκίνου του θυρεοειδούς. Ενώ τα ποσοστά θανάτων από τον συγκεκριμένο τύπο καρκίνου παραμένουν σταθερά από το 1979 ως το 2009 (0,5 θάνατοι ανά 100.000 πληθυσμού), την ίδια χρονική περίοδο οι διαγνώσεις καρκίνου τριπλασιάστηκαν (BMJ2013;347:f4706). Οι προφανείς λόγοι της αύξησης των διαγνώσεων είναι: α) η ευρεία διάδοση των υπερήχων στα τέλη της δεκαετίας του ’70, β) η διάδοση της βιοψίας με λεπτή βελόνη τη δεκαετία του ’90, γ) η αύξηση της χρήσης αξονικής/μαγνητικής τομογραφίας το ’97.

Το ίδιο φαινόμενο, δηλαδή της αύξησης διαγνώσεων και των σταθερών θανάτων, παρατηρείται και σε άλλους καρκίνους, όπως προστάτη/μαστού, ενώ φράσεις στο διαδίκτυο του τύπου «όλοι έχουμε τουλάχιστον μία ψυχική διαταραχή» είναι ενδεικτικές της κατάστασης «ιατρική παντού».

Πράγματι, ο θάνατος μας φοβίζει. Είναι όμως αυτός ο φόβος επαρκής λόγος για να αναζητούμε τη βοήθεια της ιατρικής ακόμη και στην περίπτωση που αισθανόμαστε περίφημα; Αν ο Τσαρλς Μπέργουελ επισημαίνει από νωρίς τα προβλήματα της ιατρικής έρευνας και εκπαίδευσης, σήμερα είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε το πρόβλημα της υπερδιάγνωσης και των συνεπειών της στην κλινική πράξη, όπως αχρείαστες εξετάσεις, αμφίβολες διαγνώσεις, επικίνδυνες χειρουργικές επεμβάσεις και λήψη φαρμάκων άνευ λόγου. Οταν θέλουμε να επισκεφτούμε ένα ιατρικό εργαστήριο ή τη γιατρό μας πρέπει να ρωτάμε: «Ποιες είναι οι συνέπειες της υπερδιάγνωσης στην περίπτωσή μου;». Εφόσον μας δοθούν επαρκείς απαντήσεις έχει καλώς. Ειδάλλως, η ιατρική μπορεί να αποδειχθεί κατώτερη των προσδοκιών μας και να μη μάθουμε ποτέ σε ποιο μισό ανήκουμε: στο 50% που μας βοηθά ή στο 50% που μας βλάπτει;*

Η περίπτωση της υπερδιάγνωσης, ενός προβλήματος της εποχής μας, όπου η ιατρική παρεμβαίνει εκεί που δεν υπάρχει πρόβλημα αλλά ούτε θα υπάρξει