Εδώ και λίγες μέρες το χιτζάμπ αποτελεί σύμβολο απείθειας και εξέγερσης. Οι γυναίκες στο Ιράν αντιδρούν στον αυταρχισμό, στα κοινωνικά αδιέξοδα και στις ανισότητες και αναδεικνύονται σε πρωταγωνίστριες πολιτικών αλλαγών. Στο ερώτημα αν αποτελεί νέο φαινόμενο, δεδομένου ότι οι μουσουλμάνες θεωρούνται από την κοινή γνώμη της Δύσης σχεδόν άβουλα όντα, υπάκουα σε άντρες-αφέντες, η Εφη Κάννερ, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τουρκικής Ιστορίας στο τμήμα Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, απαντά αρνητικά: «Ιστορικά, σε περιόδους που στον μουσουλμανικό κόσμο η σχέση κράτους και ατόμου μετασχηματιζόταν οι έμφυλες σχέσεις τίθεντο επίσης υπό αναδιαπραγμάτευση. Οι γυναίκες υπήρξαν ενεργοί φορείς της αναδιαπραγμάτευσης αυτής. Αρθρωναν έναν αυτόνομο λόγο διεκδικώντας δικαιώματα στη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα. Αυτό συχνά εκφραζόταν και με διεκδικήσεις ενδυματολογικών μεταρρυθμίσεων. Για παράδειγμα, μετά τη Νεοτουρκική Επανάσταση κάποιες μουσουλμάνες άρχισαν να εμφανίζονται ακάλυπτες στην Κωνσταντινούπολη, προκαλώντας οργισμένες αντιδράσεις, ενώ είχε διατυπωθεί το αίτημα της κατάργησης της μουσουλμανικής κάλυψης. Επίσης στην κεμαλική περίοδο το δυτικό ταγέρ αποτέλεσε το σύμβολο της νέας σύγχρονης γυναίκας, σύμβολο επανάστασης σε σχέση με τα παραδοσιακά ισλαμικά ήθη. Αλλά και αλλού, π.χ. στην Αίγυπτο, εν μέσω του αντιαποικιακού αγώνα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1920, αρκετές μορφωμένες Αιγύπτιες άρχισαν να κυκλοφορούν ακάλυπτες».

Υπήρξαν σημαντικές στιγμές

Στο παρελθόν έχει καταγραφεί ότι η συμμετοχή γυναικών στην οικοδόμηση νέων πολιτικών δομών, όπως στην Τουρκία, ήταν αποφασιστική αλλά ο Ατατούρκ εργαλειοποίησε τη δράση τους. Η Εφη Κάννερ παραθέτει συνοπτικά –καθώς απαιτείται εκτενής απάντηση– πότε έχουν καταγραφεί άλλες σημαντικές στιγμές του φεμινιστικού κινήματος σε μουσουλμανικές χώρες: «Οι μουσουλμάνες συμμετείχαν ενεργά στη δημιουργία του τουρκικού κράτους. Μάλιστα κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-22), που οδήγησε στη συγκρότησή του, και συγκεκριμένα το 1921, κάποιες διανοούμενες διατύπωσαν το αίτημα των πολιτικών δικαιωμάτων για τις γυναίκες. Κάτι τέτοιο δηλώνει ότι θεωρούσαν τη χειραφέτηση των γυναικών στοιχείο εθνικής απελευθέρωσης. Και οι φεμινίστριες της κεμαλικής Τουρκίας, παρά την καταστολή που δέχτηκαν από το κράτος, αντιλαμβάνονταν τον αγώνα τους ως τμήμα του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος. Ο αγώνας αυτός είχε αποτέλεσμα τον νέο aστικό κώδικα του 1926 που καταργούσε την πολυγαμία και εξασφάλιζε στις γυναίκες νομοθετική ισότητα (παρότι όχι σε όλους τους τομείς), αλλά και την αναγνώριση πολιτικών δικαιωμάτων το 1934. Η επίσημη τουρκική ιστοριογραφία αποσιώπησε τον αγώνα των φεμινιστριών της περιόδου αυτής, αποδίδοντας τα δικαιώματα των γυναικών στη φωτισμένη διακυβέρνηση του Ατατούρκ. Αλλά και στον υπόλοιπο μουσουλμανικό κόσμο οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργότατα στους αντιαποικιακούς αγώνες. Στο πλαίσιο αυτά, κάποιες διανοούμενες διατύπωναν το αίτημα για αστικά και πολιτικά δικαιώματα των γυναικών καθώς και για την αναβάθμιση της θέσης τους στην οικογένεια, ερχόμενες έτσι συχνά σε αντιπαράθεση με συντηρητικά τμήματα των αντιαποικιακών κινημάτων. Συγκρότησαν μάλιστα συλλογικότητες για να διεκδικήσουν αυτά τα δικαιώματα, τα οποία θεωρούσαν, όπως και οι γυναίκες της Τουρκίας, αναπόσπαστο στοιχείο της εθνικής υπόστασης και προόδου. Ο αγώνας αυτός συνεχίστηκε και μετά την απόκτηση εθνικής ανεξαρτησίας. Ετσι, κάποια ανεξάρτητα κράτη πρόσφεραν στις γυναίκες θέση ισότιμη με τους άντρες, π.χ. η Τυνησία και η Λιβύη. Αλλά και πρόσφατα, στο πλαίσιο της Αραβικής Ανοιξης ο ρόλος των γυναικών υπήρξε κεφαλαιώδης. Εξεγέρθηκαν όχι μόνο ενάντια στα απολυταρχικά καθεστώτα αλλά και στον κοινωνικό συντηρητισμό που τις περιθωριοποιούσε».

Ερωτώμενη αν υπάρχει σύμπνοια στο φεμινιστικό κίνημα ή ορθώνονται αδιέξοδα για τις γυναικείες ισλαμικές οργανώσεις, η Εφη Κάννερ εξηγεί: «Καταρχάς πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τι εννοούμε με τον όρο “γυναικείες ισλαμικές οργανώσεις”. Είναι λάθος να ορίζουμε όλες αδιακρίτως τις γυναικείες οργανώσεις που δρουν στις μουσουλμανικές χώρες ως “ισλαμικές”. Είναι σαν να τους αποδίδουμε συλλήβδην θρησκευτικό πρόσημο, το οποίο προφανώς πολλές από αυτές τις συλλογικότητες απορρίπτουν. Υπάρχουν βέβαια και οργανώσεις που απαρτίζονται από θρησκευόμενες μουσουλμάνες. Και μεταξύ αυτών όμως υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις: υπάρχουν κάποιες που εκφράζουν μετριοπαθείς θέσεις εστιάζοντας στον οικογενειακό ρόλο των γυναικών και κυρίως στη μητρότητα και κάποιες άλλες με ριζοσπαστικά αιτήματα που αφορούν την ισότιμη πρόσβαση των γυναικών στη δημόσια σφαίρα. Και πάλι όμως τα μεταξύ τους όρια είναι ρευστά».

Η αποχώρηση της Τουρκίας από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης – μάλιστα πρόσφατα το ανώτατο δικαστήριο της Τουρκίας απέρριψε την προσφυγή των γυναικείων οργανώσεων να ακυρωθεί η απόφαση– είναι ένα παράδειγμα. «Υποστηρίχτηκε ομοίως από “φιλοκοσμικές” οργανώσεις και από συλλογικότητες θρησκευόμενων γυναικών, ακόμη και από βουλεύτριες του κυβερνώντος κόμματος» σημειώνει η Εφη Κάννερ και συνεχίζει: «Η προεδρική απόφαση για απόσυρση της Τουρκίας από αυτήν και η απόρριψη της προσφυγής γυναικείων οργανώσεων για την ακύρωσή της από το ανώτατο δικαστήριο ασφαλώς δημιουργούν νέα δεδομένα για το γυναικείο κίνημα στην Τουρκία».

Η εξέλιξη στη χώρα

Κλείνοντας, η κ. Κάννερ σχολίασε και το μέλλον του γυναικείου κινήματος στο Ιράν: «Η αντοχή του θα εξαρτηθεί από την κοινωνική νομιμοποίησή του και την ταυτόχρονη απονομιμοποίηση του καθεστώτος, η οποία όπως φαίνεται είναι βαθιά σε μια κοινωνία που δοκιμάζεται πολλαπλά από τον αυταρχισμό και την όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, τις οποίες επιδεινώνουν οι διεθνείς οικονομικές κυρώσεις. Γίνεται έτσι εμφανές ότι στην περίπτωση αυτή το γυναικείο κίνημα στο Ιράν (και όχι μόνο εκεί) θέτει ευρύτερα ζητήματα πολιτικών αλλαγών και με αυτό τον τρόπο αναδεικνύεται σε καθοριστικό παράγοντα του διεθνούς πολιτικού σκηνικού. Και μόνο αυτά, η διεθνής αναγνωρισιμότητα και η περαιτέρω αποδυνάμωση του θεοκρατικού καθεστώτος, είναι από μόνα τους νίκη των γυναικών, ακόμη κι αν το καθεστώς δεν ικανοποιήσει τα αιτήματά τους».

«Το γυναικείο κίνημα στο Ιράν (και όχι μόνο εκεί) θέτει ευρύτερα ζητήματα πολιτικών αλλαγών και με αυτό τον τρόπο αναδεικνύεται σε καθοριστικό παράγοντα του διεθνούς πολιτικού σκηνικού» Εφη Κάννερ Aναπληρώτρια καθηγήτρια Τουρκικής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ