Documento Media

Η ΕΕΕ και το πογκρόμ στο Κάμπελ

H ιδεολογική προπαρασκευή του αντισημιτισμού στη Θεσσαλονίκη, η νέα μεγάλη ιδέα της ομογενοποίησης του πληθυσμού και η θεσμική κάλυψη των τριεψιλιτών

Της Μαρίας Καβάλα

ΗΘεσσαλονίκη του μεσοπολέμου είχε διανύσει μια περίοδο καθοριστικών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών ύστερα από την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος το 1912. Πόλη μεταπρατική, βιομηχανική, πολυεθνοτική, των Εβραίων και των προσφύγων, των φιλελεύθερων, του Μπεναρόγια, του ΣΕΚΕ, του ΚΚΕ και της φασιστικής ΕΕΕ, των φτωχών και των πλουσίων, πόλη διεκδικούμενη, διεθνής και επαρχιακή, πόλη των αντιθέσεων, πρωτεύουσα των Νέων Χωρών, όπου οι διαφορές μεταξύ ελληνικών πληθυσμών και μειονοτήτων και μεταξύ γηγενών και προσφύγων ήταν ιδιαίτερα έντονες. Σε όλη τη χώρα τα κοινωνικά προβλήματα ήταν οξύτατα, η αποκατάσταση των προσφύγων κυρίαρχο ζήτημα, ο κρατικός αντικομμουνισμός βασικό χαρακτηριστικό της εποχής και η ομογενοποίηση του πληθυσμού η νέα μεγάλη ιδέα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Η νέα μεγάλη ιδέα της ομογενοποίησης

Η ΕΕΕ (Εθνική Ενωσις «Η Ελλάς») αναδύθηκε μέσα σε αυτό το πρόσφορο έδαφος και ενώ ο φασισμός είχε κάνει την εμφάνισή του στη μεσοπολεμική Ευρώπη. Η δημιουργία εθνικιστικών οργανώσεων ήταν χαρακτηριστικό της εποχής και ανάμεσά τους ξεχώρισε η Τρία Εψιλον (ΕΕΕ). Ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Ιανουάριο του 1927 ως αλληλοβοηθητικό σωματείο, με επικεφαλής τον προσφυγικής καταγωγής έμπορο Γεώργιο Κοσμίδη, γνωστό για την αντιεβραϊκή του συμπεριφορά. 1 Μετά το 1929 οργανώθηκε ημιστρατιωτικά (στολές, κράνη, κλομπ, βήμα της χήνας) με αρ

κετή δύναμη στη Μακεδονία, ενώ υπήρχαν παραρτήματά της και στον Βόλο. 2 Με παρελάσεις και βία, με παρεμβάσεις στις δημοτικές εκλογές και διαπλοκές με υψηλά πολιτικά πρόσωπα, με βανδαλισμούς των εβραϊκών νεκροταφείων, θα επεκταθεί πανελλαδικά αποκτώντας 27 παραρτήματα και 7.000 μέλη. Από αυτά, τα 3.000 μέλη βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη και ήταν κυρίως πρόσφυγες. Με τα σωματεία που ίδρυσε η ΕΕΕ στον συνδικαλιστικό χώρο έπληξε τον ταξικό συνδικαλισμό και εξασφάλισε για τους τριεψιλίτες εργάτες την εμπιστοσύνη των εργοδοτών της πόλης.3

Τα περισσότερα μέλη της ΕΕΕ ήταν άνθρωποι φτωχοί και είχαν συσπειρωθεί στην οργάνωση για τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου και την επαγγελματική τους αποκατάσταση. 4 Στο καταστατικό του 1929 στόχοι ήταν η προστασία της θρησκείας, η προπαρασκευή κάθε Ελληνα πολίτη για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε ξένης προπαγάνδας και απόπειρας εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας του έθνους και η αποκατάσταση του ηθικού του στρατού από το πλήγμα της μικρασιατικής ήττας και της εθνικής συμφοράς, 5 καθώς και η ίδρυση λέσχης, εντευκτηρίου και γραφείου εξεύρεσης εργασίας. 6 Ωστόσο, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ηγετικών στελεχών της οργάνωσης, δυο σημαντικά εμπόδια στην υλοποίηση των παραπάνω στόχων ήταν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και οι κομμουνιστές, τάσεις που αναπτύχθηκαν στην οργάνωση ιδιαιτέρως από το 1929 και μετά.7 Προτεινόταν ανοιχτά ο εξοστρακισμός από το κοινωνικό σώμα ως εμποδίων των εκ γενετής αλλόγλωσσων και αλλόθρησκων Εβραίων, αλλά και των ελλιπούς εθνικής συνείδησης κομμουνιστών.

Οι αρχές στήριζαν την οργάνωση με επίσημες παρουσίες στα εγκαίνια των γραφείων της κεντρικά και τοπικά 8 και φαίνεται ότι η βενιζελική πολιτεία ενίσχυε κάθε μορφή ομάδας που προήγαγε την ιδέα της εθνικής ομογενοποίησης.

Τα γεγονότα του Ιουνίου του 1931 μοιάζουν με το χρονικό μιας προαναγγελθείσας συμφοράς. Η ένταση των ημερών, ο ρόλος του Τύπου και ιδιαίτερα της εφημερίδας «Μακεδονία», οι προκηρύξεις, η συκοφαντία σχετικά με τη Μακαμπί, ο παραλληλισμός της δράσης της με εκπλήρωση των γραφών από τα «Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών», αντίληψη που ακολουθούσε τη γενικότερη ευρωπαϊκή τάση, η αντικομμουνιστική συνηγορία του αθηναϊκού Τύπου, οι επιθέσεις στον συνοικισμό 6, στον συνοικισμό 151, η κορύφωση στον συνοικισμό Κάμπελ αποκαλύπτουν μια σειρά από βίαια επεισόδια και ένα πογκρόμ με όλα τα χαρακτηριστικά του όρου που ξέσπασε εναντίον των Εβραίων της Θεσσαλονίκης ταυτόχρονα με επιμέρους αντιεβραϊκές επιθέσεις στη Γερμανία και νωρίτερα από τα μεγάλα πογκρόμ που ακολούθησαν τη δεκαετία του ’30 στον ευρωπαϊκό χώρο. 9

Η επίθεση στους εβραϊκούς συνοικισμούς

Ας δούμε τα γεγονότα πιο αναλυτικά. Τον Ιούνιο του 1931 ξέσπασε θόρυβος γύρω από το εβραϊκό σιωνιστικό αθλητικό σωματείο Μακαμπί της Θεσσαλονίκης και τη συμμετοχή αντιπροσώπου του σε συνέδριο στη Σόφια τον Σεπτέμβριο του 1930, που αμφισβητούσε την ελληνικότητα της Μακεδονίας. 10 Αντιπροσωπεία της Ισραηλιτικής Κοινότητας διαβεβαίωσε τον γενικό διοικητή Μακεδονίας Στυλιανό Γονατά ότι δεν υπήρχε καμία αλήθεια σε ό,τι λεγόταν. Μάλιστα στον Τύπο δημοσιεύτηκε ανακοίνωση από την κοινότητα απευθυνόμενη στη διανοούμενη μερίδα του ελληνικού λαού, με την οποία ζητούσε να αναλάβει αυτή δράση και να διαφωτίσει τις λαϊκές μάζες για την εσκεμμένη τάση «προς δημιουργίαν συνεχών εβραϊκών ζητημάτων εκ του μη όντος». 11 Η κοινότητα αντιμετώπιζε γενικευμένη εχθρότητα αλλά αντιλαμβανόταν ότι υποκινούνταν σε βιαιοπραγίες εναντίον των Εβραίων ο φτωχός κόσμος, οι πρόσφυγες των συνοικισμών. Ανθρωποι ευάλωτοι σε ιδεολογική χειραγώγηση, η οποία τους υποδείκνυε –κυρίως μέσω του Τύπου και συ

γκεκριμένα της εφημερίδας «Μακεδονία» 12 και μέσω των εθνικιστικών οργανώσεων– τους υπαίτιους για την κατάστασή τους. 13 Η «Εφημερίς των Βαλκανίων» διατηρούσε τις επιφυλάξεις της για το θέμα και τηρούσε μια πιο μετριοπαθή στάση 14 όπως βέβαια και άλλες εφημερίδες της πόλης.

Επεισόδια ξέσπασαν ανάμεσα σε Εβραίους και την Παμφοιτητική Εθνική Ενωση, εθνικιστική φοιτητική οργάνωση, ενώ άλλες ανάλογες ομάδες προκάλεσαν καταστροφές στα γραφεία του σωματείου τη νύχτα. Στο μεταξύ, οι Εφεδροι Αξιωματικοί Θεσσαλονίκης ζήτησαν την παραπομπή των Μακαμπί επί εσχάτη προδοσία, ενώ η Ισραηλιτική Κοινότητα με διάβημα προς τον Στυλιανό Γονατά ζήτησε τη διάλυση των εθνικιστικών οργανώσεων, θεωρώντας ότι αυτές ήταν υπεύθυνες για όλα τα προβλήματα. Ωστόσο, οι έφεδροι που είχαν συλληφθεί για τις επιθέσεις στα γραφεία αφέθηκαν ελεύθεροι. 15

Ο Βενιζέλος από την άλλη ζήτησε πληροφορίες από τον γενικό διοικητή Μακεδονίας και προσπαθώντας να διατηρήσει τις ισορροπίες αποδοκίμασε με τηλεγράφημα «πάσαν εχθρική εκδήλωσιν κατά του τόσο νομιμόφρονος ισραηλιτικού στοιχείου», ενώ ζήτησε να ασκηθεί δίωξη εναντίον των υπευθύνων για τα επεισόδια και εναντίον της εφημερίδας «Μακεδονία». 16

Στο μεταξύ, ενώ ενώσεις εφέδρων από τη Μακεδονία και τη Θράκη εκδήλωναν τη συμπαράστασή τους προς αυτούς της Θεσσαλονίκης, η Αντικομμουνιστική Οργάνωση Νέων Μακεδονίας-Θράκης εξέφραζε τη λύπη της στην Ισραηλιτική Κοινότητα και ο Σύλλογος Φοιτητών διαμαρτυρόταν για την προσπάθεια ορισμένων οργανώσεων να συκοφαντήσουν την εβραϊκή μειονότητα καθώς και για τη σκόπιμη παρουσίαση του αγώνα αυτού ως φοιτητικού. 17

Παρά τις παραπάνω προσπάθειες, η κατάσταση παρέμεινε οξυμένη. Σημειώθηκαν οργανωμένες επιθέσεις από την ΕΕΕ στους περισσότερους φτωχικούς εβραϊκούς συνοικισμούς, στον συνοικισμό 6 και τον 151, ανατολικά, στο Ρεζί Βαρδάρ, δυτικά, και στη συνέχεια η ΕΕΕ έβαλε φωτιά στον

συνοικισμό Κάμπελ, σημερινή περιοχή Βότση στα ανατολικά της πόλης, στις 29 Ιουνίου 1931, όπου οι Εβραίοι κάτοικοί του εγκατέλειψαν τα σπίτια τους. Σύμφωνα με μαρτυρίες, η αστυνομία δεν έκανε τίποτε για να τους υπερασπιστεί. 18 Πολλοί ήταν οι τραυματίες από τα επεισόδια – ο μικροπωλητής Λεόν Βιντάλ από το 151, 35 χρόνων, υπέκυψε τελικά στα τραύματά του (πυροβολισμός στο στήθος). Στην πραγματικότητα υπήρχε σχέδιο εμπρησμού όλων των εβραϊκών συνοικισμών από την ΕΕΕ, αλλά η απόπειρα ήταν πετυχημένη μόνο στον συνοικισμό Κάμπελ, ίσως επειδή ήταν ο πιο απομακρυσμένος. Λίγο πριν από την επίθεση, τρομοκρατημένοι από το αντισημιτικό κλίμα των ημερών και τις φήμες που κυκλοφορούσαν, οι κάτοικοι του συνοικισμού είχαν κλειστεί στα σπίτια τους. Στις 9.30 το βράδυ ομάδα εθνικιστών προσφύγων από την Καλαμαριά επιτέθηκε στο καφενείο της περιοχής. Η αστυνομία έστειλε δύο αυτοκίνητα και η ομάδα φάνηκε να ανακόπτεται, όμως κατά τις 10.00 η ένταση αναζωπυρώθηκε. Κραυγές για βοήθεια ακούγονταν και κάτοικοι είτε έτρεχαν αλλόφρονες προς πάσα κατεύθυνση για να σωθούν είτε (οι περισσότεροι) κλείνονταν μέσα και στοίβαζαν για ασφάλεια πίσω από τις πόρτες τα έπιπλα του σπιτιού τους. Οι επιτιθέμενοι έσπαζαν τα τζάμια των παραθύρων και τις πόρτες και εισέβαλαν στις οικίες κάνοντας πλιάτσικο και κακοποιώντας τους ενοίκους. Το πρώτο θύμα της επίθεσης ήταν ο χριστιανός φούρναρης του συνοικισμού, ο Λεωνίδας Παππάς, που δέχτηκε θανάσιμο πλήγμα από σφαίρα στο στομάχι στην προσπάθειά του να προστατεύσει τους Εβραίους γείτονές του, αρνούμενος να κρύψει τη βενζίνη με την οποία στόχευαν οι εθνικιστές να πυρπολήσουν τον συνοικισμό. 19

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα γεγονότα σημειώθηκαν σε εργατικούς φτωχούς συνοικισμούς. Οι κάτοικοι του Κάμπελ εγκατέλειψαν τα σπίτια τους, ενώ πήγε στη Θεσσαλονίκη ο υπουργός Δικαιοσύνης για να διευθετήσει την κατάσταση. Η Ισραηλιτική Κοινότητα απηύθυνε έκκληση στον πρωθυπουργό για προστασία, ενώ μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα φόβου και οι κάτοικοι του συνοικισμού 151 εγκατέλειψαν τα σπίτια τους. Τύπος, αστυνομία και πολιτεία ήταν καθησυχαστικοί και παρότρυναν τους Εβραίους να επιστρέψουν σε αυτά. 20 Ωστόσο, στο Κάμπελ δεν επέστρεψαν ποτέ. Το πολιτικό γραφείο του πρωθυπουργού εξέφραζε τη συμπάθειά του προς τους πληγέντες και η κοινότητα αντίστοιχα ευχαριστούσε τον Βενιζέλο. Τα γεγονότα δημοσιεύτηκαν και σε εφημερίδες της Ευρώπης. 21

Σύμφωνα πάντως με εκθέσεις της αστυνομίας, έγιναν συλλήψεις και άρχισαν ανακρίσεις. Πρώτοι συλληφθέντες ήταν μέλη της Αντικομμουνιστικής Κίνησης Καλαμαριάς. Δύο από αυτούς αναγνωρίστηκαν από μάρτυρες. Το γεγονός ότι πρόσφυγες είχαν ανάμειξη στα επεισόδια δεν ήταν τυχαίο. Οι πρόσφυγες των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, στην προσπάθειά τους να ξεκινήσουν από την αρχή τη ζωή τους, γαλουχούνταν μέσα από τον λόγο του Τύπου αλλά και των εθνικιστικών οργανώσεων με την ιδέα των «γνήσιων» Ελλήνων που ήρθαν στην πατρώα γη σε αντιπαράθεση με αυτή των «ξένων» Εβραίων που ήταν εμπόδιο στα σχέδιά τους.

Απαλλαγή εν χορδαίς και οργάνοις

Τελικά, ο δημοσιογράφος Νίκος Φαρδής κατηγορήθηκε για ηθική αυτουργία και μαζί του ο πρόεδρος της ΕΕΕ, ο γραμματέας και ο διευθυντής Τύπου της οργάνωσης, οι οποίοι δήλωσαν ότι δεν είχαν σχέση με τα επεισόδια. Μαζί τους και άλλα οκτώ άτομα κατηγορήθηκαν για φυσική αυτουργία. Παρότι στο τέλος Σεπτεμβρίου οι κατηγορίες άλλαξαν, καθώς από τα τραύματα προκλήθηκαν θάνατοι και οι κατηγορούμενοι αντιμετώπιζαν πια το κακουργιοδικείο, τελικά οι τρεις κατηγορούμενοι, Γεώργιος Κοσμίδης, Δημήτριος Χαριτόπουλος και Νίκος Φαρδής, στη δίκη που πραγματοποιήθηκε εννέα μήνες μετά το πογκρόμ απαλλάχτηκαν.

Ακολούθησε θερμότατη υποδοχή από το ΔΣ της ΕΕΕ και εκατοντάδες οπαδοί της τους υποδέχτηκαν με επικεφαλής την ορχήστρα του Παπάφειου Ορφανοτροφείου στον σιδηροδρομικό σταθμό, από όπου οδηγήθηκαν με θριαμβευτική πομπή στα γραφεία της οργάνωσης.

Η απήχηση που είχαν τα συγκεκριμένα γεγονότα ήταν αξιοσημείωτη όπως δήλωνε τον Απρίλιο του 1932 ο συνήγορος της ΕΕΕ, ότι «πριν από το Κάμπελ η ΕΕΕ είχε 12 παραρτήματα και 3.000 μέλη (στη Θεσσαλονίκη), τώρα έχει 27 παραρτήματα και 7.000 μέλη». Την ίδια χρονιά 2.000-5.500 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης μετανάστευσαν στην Παλαιστίνη εξαιτίας της οικονομικής κρίσης αλλά και λόγω του αντισημιτικού κλίματος στην πόλη.

Τον Νοέμβριο του 1933 το σωματείο διασπάστηκε για να δημιουργηθεί από μια ομάδα του το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα – Εθνική Ενωση «Η Ελλάς» με ιδρυτικά μέλη δύο τραπεζικούς υπαλλήλους, έναν δικηγόρο, έναν ιδιωτικό υπάλληλο, έναν δημοτικό υπάλληλο, έναν φοιτητή, έναν φωτογράφο, έναν υποδηματεργάτη, μια σύνθεση που λίγο πολύ διαπερνούσε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Σε αυτήν τη φάση η εθνικιστική οργάνωση με τα φασιστικά χαρακτηριστικά εισήλθε επίσημα στον χώρο του ιστορικού φασισμού. Το σωματείο αυτοδιαλύθηκε μες στο 1935, ενώ το κόμμα στις δημοτικές και βουλευτικές εκλογές της περιόδου 1934-36 δεν απέσπασε σημαντικό ποσοστό ψήφων για να θεωρηθεί υπολογίσιμη εκλογική δύναμη. Στο μεταξικό καθεστώς στη συνέχεια εντάχτηκε ένα μέρος μόνο από τα στελέχη της ΕΕΕ, όπως και ένα άλλο μέρος στον μηχανισμό των Γερμανών κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής.

Μετά τον εμφύλιο πόλεμο και μες στον εθνικισμό που επικράτησε ύστερα από τη νίκη της Δεξιάς οι τριεψιλίτες που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές, όπως και το πλήθος των συνεργατών των Γερμανών, ενδύθηκαν την εθνικοφροσύνη και εντάχτηκαν στον εθνικό κορμό συμμετέχοντας συχνά στον αντικομμουνιστικό μηχανισμό της «καχεκτικής δημοκρατίας», στην απριλιανή δικτατορία, ενώ τις συνέχειές τους μπορεί να αναζητήσει κανείς στη σύγχρονη ακροδεξιά, που όμως αποτελεί ένα σύνθετο φαινόμενο με νέα στοιχεία.

Τα αιρετικά

el-gr

2021-11-28T08:00:00.0000000Z

2021-11-28T08:00:00.0000000Z

https://epaper.documentonews.gr/article/283064122619084

Documento Media