Documento Media

Όι Ελληνες φασίστες στον μεσοπόλεμο και στην Κατοχή

Η οργάνωση και η δράση της σημαντικότερης φασιστικής κίνησης και οι αντιστοιχήσεις της με το σήμερα

Του Μιχάλη Τρεμόπουλου

Τα φαινόμενα του εθνικισμού, του φασισμού και του αντισημιτισμού του μεσοπολέμου έχουν μεγάλη συνάφεια με σύγχρονες ρητορικές και πρακτικές που πρέπει να αναλυθούν, να ερμηνευτούν και να αντιμετωπιστούν ώστε να μην τα ζήσουμε ξανά.

Το πογκρόμ στην εβραϊκή φτωχογειτονιά του Κάμπελ στην Καλαμαριά, αλλά και στους άλλους εβραϊκούς συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης, τον Ιούνιο του 1931 ήταν η κορυφαία στιγμή της αντισημιτικής και φασίζουσας δράσης της ΕΕΕ. Οι επιθέσεις, οι εμπρησμοί, τα οδοφράγματα για παρεμπόδιση της πυροσβεστικής, οι πυροβολισμοί ακόμη και κατά αστυνομικών, οι δύο νεκροί, οι τραυματίες, οι βια

σμοί και ο ξεριζωμός των φτωχών Εβραίων είναι γεγονότα που απωθήθηκαν στο συλλογικό ασυνείδητο, όπως και η στάση των Τύπου, πολιτικών, κομμάτων, Δικαιοσύνης κ.λπ.

Στη Θεσσαλονίκη είχε ήδη διαμορφωθεί έντονο αντισημιτικό κλίμα με συκοφαντίες που καθιστούσε τους Εβραίους από κυρίαρχο διαταξικά πληθυσμό σε εξιλαστήρια θύματα. Το κλίμα αυτό εκφράστηκε κυρίως μέσω των Φιλελεύθερων της πόλης, από τις εκλογές του 1915 και μετά, όταν απέτυχαν να ενσωματώσουν τους Εβραίους στην πολιτική τους. Στις εκλογές εκείνες είχε συγκροτηθεί και εκλογικά ένα ευρύ κοινό μέτωπο ενάντια στον πόλεμο, στο οποίο συμμετείχε και η Φεντερασιόν. Από τη μαζική πηγή εβραϊκών ψήφων και στελεχών θα αντλήσουν τα επόμενα χρό

νια κυρίως οι Λαϊκοί – αντιβενιζελικοί και το ΚΚΕ – Αριστερά. Ο Βενιζέλος, όταν η αντιπολεμική ψήφος των Εβραίων επαναλήφθηκε και στις καταστροφικές γι’ αυτόν εκλογές του 1920, υιοθέτησε την πολιτική των δυσμενών διακρίσεων σε βάρος τους. Μάλιστα, ακόμη και εκτός εξουσίας, το 1933, θα υποστήριζε με φανατισμό θέσεις όπως η επιλογή των ξεχωριστών εκλογικών τμημάτων για Εβραίους, με τα οποία δεν ήλεγχε μόνο την εβραϊκή ψήφο αλλά είχε περιορίσει και τη δυνατότητα να εκλέγουν κρίσιμο αριθμό βουλευτών, ικανών να επηρεάσουν τη σύνθεση της Βουλής.

Οι συνθήκες που ευνόησαν την εμφάνιση της ΕΕΕ

Μετά την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας, το ιδεολογικό κενό θα καλυφθεί με την αναπροσαρμογή της από τον αλυτρωτισμό και την εδαφική επέκταση στην υπεράσπιση της ακεραιότητας της χώρας και την αφομοίωση των αλλόγλωσσων ή αλλοεθνών κατοίκων των Νέων Χωρών και των προσφύγων μες στα δεδομένα κρατικά σύνορα. Ενας τραυματισμένος αλλά και υλικά ανταλλάξιμος εθνικισμός θα καθοδηγεί τους φορείς της εθνικής ιδεολογίας στο να αντιμάχονται πλέον όχι τους εξωτερικούς αλλά τους «εσωτερικούς εχθρούς». Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 οι μουσουλμάνοι θα αποχωρήσουν και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης θα υφίστανται συνεχή μείωση. Η άφιξη και η αποκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων θα διευκολύνουν την πολιτική της εθνικής ομογενοποίησης και η εβραϊκή κοινότητα θα χάσει την κυρίαρχη θέση της στην πόλη, με τη συνδρομή των κεντρικών πολιτικών και του ελληνικού αντισημιτισμού, σε ένα δίπολο που κυμαινόταν ανάμεσα στην ενσωμάτωση και την προσπάθεια αποκλεισμού.

Η κυβερνητική πρακτική των βαλκανικών ελίτ δείχνει ότι εκείνοι που εφάρμοζαν τις λιγότερο ανεκτικές πολιτικές απέναντι στις μειονότητες δεν ήταν οι συντηρητικοί αλλά οι φιλελεύθεροι, οι οποίοι επιφυλάσσοντας για τον εαυτό τους τον ιστορικό ρόλο του εκσυγχρονιστή του κράτους στοχοποίησαν όλες τις μειονότητες που θα μπορούσαν να ξεφύγουν από τον έλεγχό τους και να αποτελέσουν εθνικό κίνδυνο. Η ανάπτυξη της σχετικής ρητορικής διαμόρφωνε και μια αντίστοιχη κοινωνική συνείδηση που αποτελούσε το εύφορο έδαφος για την ανάπτυξη αδιάλλακτων πρακτικών και εθνικιστικών ή αντισημιτικών οργανώσεων. Σε μια Θεσσαλονίκη όπου δρούσε ένα δραστήριο εργατικό κίνημα –με την πιο πολυάριθμη στην Ελλάδα εβραϊκή κοινότητα και μια μεγάλη μάζα χριστιανών

προσφύγων που αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα πολιτισμικής και οικονομικής προσαρμογής– το έδαφος ήταν πρόσφορο. Ετσι, με ενθάρρυνση των κρατικών μηχανισμών αναπτύσσονται μια σειρά από εθνικιστικές, αντισημιτικές και αντικομουνιστικές οργανώσεις, με στόχο τη συγκάλυψη των οξυμένων προβλημάτων στην οικονομία και την κοινωνική δικαιοσύνη και τη μετάθεση της επίλυσής τους στο εθνικό επίπεδο.

Εως το 1929 λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη 13 σύλλογοι και σωματεία με επιδιώξεις εθνικιστικές, αντικομμουνιστικές, ακόμη και φασιστικές. Αυτή που θα ξεχωρίσει είναι η Εθνική Ενωσις «Η Ελλάς» (ΕΕΕ), μια ακραία πρωτοφασιστική οργάνωση, η οποία θα εξελιχτεί στον βασικό εθνικιστικό και αντισημιτικό κορμό της περιόδου και μετά το 1933 θα περάσει ανοιχτά στον φασισμό, εξελισσόμενη σε εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα.

Το κραχ του 1929 στην παγκόσμια οικονομία, που άρχισε να επηρεάζει την Ελλάδα μετά το 1931, ευνόησε γενικότερα την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού. Οι κυρίαρχες ελίτ –απέναντι στον κίνδυνο του κομμουνισμού– ενθάρρυναν πανευρωπαϊκά την ανάπτυξη του εθνικισμού και την ανάδειξη δικτατορικών καθεστώτων. Σε πλήρη αντιστοιχία με τις εξελίξεις στην υπόλοιπη Ευρώπη, οι φασιστικές ιδέες είχαν διαδοθεί στην Ελλάδα του μεσοπολέμου και μεταξύ ισχυρών αστικών μερίδων οι οποίες ήλεγχαν τις εφημερίδες και σημαντικών πολιτικών.

Μετά την εμφάνισή της το 1927 στη Θεσσαλονίκη με τη μορφή του αλληλοβοηθητικού σωματείου μόνο για χριστιανούς, η ΕΕΕ θα αναδειχτεί σε σημαντική εθνικιστική, αντισημιτική και αντικομμουνιστική οργάνωση, ιδιαίτερα μετά την ανάληψη της κυβέρνησης από τον Βενιζέλο και τις προσπάθειες καταστολής του εργατικού κινήματος (ιδιώνυμο, συλλήψεις, δίκες, φυλακίσεις, εξορίες, συγκρούσεις κ.λπ.). Μετά το 1929 θα συσπειρώσει χιλιάδες μέλη με επιρροές σε δορυφορικές ή συνεργαζόμενες οργανώσεις. Παράλληλα, θα προβεί στην ίδρυση αυτοτελών σωματείων, τα οποία εναρμόνιζαν τους καταστατικούς τους στόχους με αυτούς της ΕΕΕ και εξυπηρετούσαν με τη δράση τους την αύξηση της επιρροής της στον εργατικό, εφεδρικό και φοιτητικό χώρο.

Η ΕΕΕ θέτει βασικούς εχθρούς της τους Εβραίους της πόλης, στους οποίους σύντομα θα προσθέσει τον κομμουνισμό, τον ταξικό συνδικαλισμό και τους σλαβόφωνους. Οι δηλωμένοι στόχοι της είναι η ένωση των Ελλήνων, η

ενδυνάμωση του εθνικού φρονήματος και η «άμυνα του Εθνους» απέναντι στην υπονόμευση πατρίδας – θρησκείας – οικογένειας – ηθών από τα «ξένα στοιχεία», δηλαδή τους Εβραίους και τις μειονότητες στη Μακεδονία, που θεωρεί ότι εξυπηρετούν «ξένα συμφέροντα». Φαίνεται πως τα περισσότερα μέλη της είναι νεαρής ηλικίας και προέρχονται κυρίως από μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Η ΕΕΕ αντλούσε δυνάμεις από τους φιλοβενιζελικούς, που ήταν κυρίως προσφυγικής καταγωγής, όπως και ο ηγέτης της Γεώργιος Κοσμίδης. Αυτό συνέβαινε κυρίως στη Θεσσαλονίκη γιατί σε άλλες περιοχές θα ενταχτούν και μέλη – στελέχη της από τον χώρο των Λαϊκών – φιλοβασιλικών.

Με παρελάσεις και τραμπουκισμούς, με παρεμβάσεις στις δημοτικές εκλογές και διαπλοκές με υψηλά πολιτικά πρόσωπα, με καταστροφή των εβραϊκών νεκροταφείων και άλλες επιθέσεις θα επεκταθεί πανελλαδικά με δεκάδες παραρτήματα –κυρίως σε πόλεις που έχουν εβραϊκές κοινότητες ή σλαβόφωνους– και χιλιάδες μέλη.

Με την αναδιοργάνωση στα γραφεία του ΠΑΟΚ και τις καίριες αλλαγές στο καταστατικό, το 1929 ανοίγει νέα περίοδος για την ΕΕΕ. Γίνεται πιο συγκεντρωτική και οι στόχοι της διευρύνονται με νέες προτεραιότητες και προσανατολισμούς. Είναι σημαντικό ότι όσα μέλη της ΕΕΕ έχουν δική τους εργασία υποχρεώνονται να προσλαμβάνουν τα άνεργα μέλη της οργάνωσης.

Υιοθετείται ως σύμβολο ο δικέφαλος αετός, ο οποίος παραπέμπει στην αναβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Εκτός από τις σαφείς αλυτρωτικές αναφορές, ο δικέφαλος αετός είχε διπλή ανάγνωση, αφού είχε χρησιμοποιηθεί και από τις ένοπλες δυνάμεις πολλών γερμανικών πόλεων, την Αυστροουγγαρία, τη Γερμανική Ομοσπονδία αλλά και την Αυστρία (1934-38), καθώς και την εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία.

Για τον εθνικιστή ιστορικό Ι. Χονδροματίδη, η ΕΕΕ ήταν «ένα αυθεντικό αντισημιτικό φασίζων κίνημα στη Βόρεια Ελλάδα», του οποίου η ηγεσία «ελεγχόταν απόλυτα από την κυβέρνηση Βενιζέλου». 3 Εκθέσεις του γερμανικού προξενείου Θεσσαλονίκης ανέφεραν 4 ότι την ΕΕΕ «αποτελούσαν κυρίως έφεδροι αξιωματικοί και υπολείμματα των αντι-σλαβικών εθνικιστικών ομάδων που είχαν δράσει στη Μακεδονία κατά την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής».

Ομως, η ΕΕΕ δεν είχε εξαρχής όλα αυτά τα χαρακτηριστικά ούτε τα απέκτησε ταυτοχρόνως ούτε συνυπήρχαν σε όλα τα στελέχη και στις τοπικές οργανώσεις. Η εξέλιξή της καθορίζεται από την πληθυσμιακή σύνθεση και διαστρωμάτωση, από τις συγκυριακές δικτυώσεις και τις υποκειμενικές σκοπιμότητες, από τις τοπικές ιδιομορφίες και από τα στελέχη που συσπειρώνονται κατά περιόδους και κατά περιοχές αλλά και από τις πολιτικές εξελίξεις σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.

Στον «Μέγα οδηγό» της πόλης θα γραφεί με υπερβολή ότι η ΕΕΕ αγωνιζόταν εναντίον του κομμουνισμού, «τον οποίον σχεδόν εξουδετέρωσεν [...] διά των πολλών εθνικών εργατικών οργανώσεων ας εσχημάτισεν». 5 Με τα σωματεία που θα ιδρύσει στον συνδικαλιστικό χώρο θα χτυπήσει τον ταξικό συνδικαλισμό, εξασφαλίζοντας όμως έτσι για τους τριεψιλίτες εργάτες, που αναλάμβαναν την υποχρέωση «απολύτου πειθαρχίας προς τας διαταγάς της διευθύνσεώς τους», την εμπιστοσύνη των εργοδοτών της πόλης. 6

Μετά το 1930 θα συσπειρώσει όλα τα αντιδραστικά στοιχεία της πόλης και της υπαίθρου, με μαχητικές ομάδες κρούσης, οργανωμένες στρατιωτικά, με φανατισμό και πειθαρχία.

Με μια μυστική εγκύκλιο 7 η ΕΕΕ εξηγεί πως αναδιοργανώνεται «κατόπιν της καταπληκτικής αυξήσεως των μελών» σε συνοικιακά τμήματα, υποδιαιρούμενα σε τομείς. Και αποκτά ιεραρχική, κάθετη και συνωμοτική δομή με διορισμένους τομεάρχες και προϊσταμένους τμημάτων με μυστικά ονόματα και σε ευθεία αντιστοίχηση με τα αστυνομικά τμήματα.

Σύσσωμη η εξουσία στα εγκαίνια

Με αφορμή τη συμμετοχή Εβραίου αντιπροσώπου της αθλητικής και πολιτιστικής οργάνωσης νεολαίας Μακαμπί της πόλης –με σιωνιστικές ρίζες και αξιόλογο γυμναστικό τμήμα και ποδοσφαιρική ομάδα– στο διεθνές συνέδριο των οργανώσεων Μακαμπί στη Σόφια, για τα 25 χρόνια από την ίδρυση της εκεί αδερφής οργάνωσης, το 1930 κλιμακώνει την επίθεση εναντίον των Εβραίων της πόλης. Το θέμα θα μπει στο ψυγείο για δέκα μήνες, για να επανέλθει τον Ιούνιο του 1931.

Πιο πριν όμως, η ΕΕΕ θα καταφέρει να εδραιωθεί στην

κοινή γνώμη, να κερδίσει τους «εθνικόφρονες» και να εξασφαλίσει τη στήριξη των αρχών. Λίγους μήνες πριν από το πογκρόμ εναντίον των εβραϊκών συνοικισμών της Θεσσαλονίκης, σύσσωμη η πολιτική, δημοτική, στρατιωτική και αστυνομική εξουσία της πόλης παρευρίσκεται στα εγκαίνια των νέων γραφείων της ΕΕΕ. Βγάζουν μάλιστα και θερμούς λόγους!

Ο μητροπολίτης Γεννάδιος συμπλέει με την ΕΕΕ. Στα εγκαίνια των γραφείων της παρευρίσκονται ο υπουργός – γενικός διοικητής Μακεδονίας Στυλιανός Γονατάς, ο υπουργός Πρόνοιας Λεωνίδας Ιασωνίδης, ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης Χαρίσιος Βαμβακάς, ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου Σακελλαρίδης και άλλα μέλη του δημοτικού συμβουλίου. Επίσης, παρόντες είναι ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού Πέτρος Κλάδος με τους επιτελείς του, ο διευθυντής της αστυνομίας Γεώργιος Καλοχριστιανάκης, ο φρούραρχος Τζαβέλλας, ο ΑΔΧ Μακεδονίας Κολοκοτρώνης, αρκετοί βουλευτές και γερουσιαστές, το συμβούλιο της Εθνικής Παμφοιτητικής Ενωσης (ΕΠΕ) και άλλοι, μεταξύ των οποίων και ο πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας.

Τον Ιούνιο του 1931 θα γραφεί μια από τις πιο μαύρες σελίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για το μεθοδευμένο πογκρόμ εναντίον των Εβραίων των φτωχών συνοικισμών, με δύο ανθρώπινα θύματα και δεκάδες τραυματίες, που έσπειρε τον τρόμο και προκάλεσε μαζικές μετοικήσεις και μεταναστεύσεις.

Στις 22.6.1931 η εφημερίδα «Μακεδονία», που είχε μπει δυναμικά στο αντιεβραϊκό κλίμα πριν από τις εκλογές του 1928, κλιμακώνει τους τόνους. Σε πρωτοσέλιδο 8 ζητά από την κυβέρνηση «να τελειώνωμεν» με τη Μακαμπί μέσω της διάλυσής της και της απέλασης των «συνωμοτών». Στις 23.6.1931 δημοσιεύει ένα πρωτοσέλιδο άρθρο κατά των Εβραίων και τίτλο «Θα εκκαθαρίσωμεν τους λογαριασμούς».9

Το βράδυ της 24ης Ιουνίου 1931 περίπου 200 μέλη της ΕΕΕ, της Εθνικής Παμφοιτητικής Ενωσης (ΕΠΕ) και έφεδροι αξιωματικοί –ανάμεσά τους και οπλισμένοι– 10 επιτίθενται στα γραφεία της οργάνωσης Μακαμπί και καταλαμβάνουν «όλας τας παρόδους».

Η ατμόσφαιρα υψηλού εθνικιστικού πυρετού, που τεχνηέντως έχει δημιουργηθεί, προσφέρεται για να ξεδιπλωθεί όλη η ρατσιστική και ξενοφοβική ατζέντα. Το θέμα φτάνει στην ελληνική Βουλή 11 αλλά η στάση του πολιτικού κόσμου όχι μόνο δεν θα κατευνάσει τις αντισημιτικές παρεμβάσεις, αλλά αντίθετα οι επιθέσεις θα κορυφωθούν και θα γίνουν μαζικές. Αλλωστε, το υπεύθυνο για την εβραϊκή κοινότητα υπουργείο Εξωτερικών σε έκθεσή του τονίζει ότι οι ρίζες του φαινομένου εντοπίζονται στις εβραϊκές «προκλήσεις» προς τους Ελληνες για σειρά ετών.

Σημαντικές αθηναϊκές εφημερίδες βρίσκουν ευκαιρία όχι για να στιγματίσουν τις επιθέσεις, αλλά για να κάνουν αντικομμουνιστική προπαγάνδα. Η ενεργός συμμετοχή της εβραϊκής εργατικής τάξης της πόλης στον σχηματισμό και στην ανάπτυξη του συνδικαλιστικού και του σοσιαλιστικού κινήματος 12 καθιστούσε συνολικά τους Εβραίους επικίνδυνα στοιχεία για την πατρίδα και την κοινωνική τάξη.

Το πογκρόμ της Θεσσαλονίκης

Το απόγευμα της 29ης Ιουνίου 1931 θα εξελιχθεί στη Θεσσαλονίκη ένα σημαντικό αντιεβραϊκό πογκρόμ σε διάφορους συνοικισμούς –μοναδικό επί ελληνικού εδάφους– και θα ξεσπιτώσει πολλές οικογένειες. Υπάρχει και εμπλοκή στρατιωτικών στις συγκρούσεις, ενώ κάποιοι Εβραίοι οργανώνουν στοιχειώδη άμυνα στους συνοικισμούς που είναι εφικτό. Από τις επιθέσεις θα υπάρξουν και δύο νεκροί, ο χριστιανός φούρναρης στο Κάμπελ Λεωνίδας Παππάς και ο Εβραίος εργάτης Λεόν Βιντάλ από τον συνοικισμό 151, καθώς και αρκετοί τραυματίες.

Δοχεία βενζίνης και πετρελαίου μεταφέρονται στο Κάμπελ, έναν απομονωμένο φτωχικό συνοικισμό, δηλαδή έναν εύκολο στόχο, κυρίως για τους πρόσφυγες των συνοικισμών και όσους ήταν ευάλωτοι σε ιδεολογική χειραγώγηση. Η αστυνομική έκθεση αναφέρει ότι «οι εθνικισταί ενισχυθέντες από έτερα δισχίλια περίπου άτομα εκ των πλησίον προσφυγικών συνοικισμών, επανήλθον, φέροντες μεθ’ εαυτών βυτία μελάσσης, τα οποία χρησιμοποιούνται διά την οδόστρωσιν» και αφού περιέχυσαν με αυτή τα παραπήγματα των Εβραίων έβαλαν φωτιά από τέσσερα σημεία. Στην εφημερίδα «Η Ελληνική» όμως αναφέρεται ότι «στρατιώται και πολίται εθεάθησαν μεταφέροντες τενεκέδες βενζίνης, τους οποίους προφανώς διήρπασσαν εκ του εκεί πλησίον Ορχου Αεροπορίας». 14

Το πογκρόμ αυτό υπήρξε συγχρονισμένο με τον ευρωπαϊκό αντισημιτισμό στο ξεκίνημά του, παρόλο που οι Ελληνες αντισημίτες δεν είχαν ακόμη μια διαμορφωμένη θεωρία και κάλυπταν το κενό με δάνεια από την εθνικιστική και αντικομμουνιστική ρητορεία της περιόδου.

Το κλίμα γίνεται προσπάθεια να επεκταθεί και εκτός Θεσσαλονίκης, κυρίως εκεί όπου υπήρχε εβραϊκή παρουσία. Ετσι αντισημιτικά συνθήματα γράφονται και σε άλλες πόλεις, ακόμη και στο ακριτικό Διδυμότειχο. 15

Το πογκρόμ παίρνει διεθνείς διαστάσεις και οι αρνητικές εντυπώσεις, οι οποίες παρουσιάζονται με δέος από τον ελληνικό Τύπο, 16 πιέζουν την κυβέρνηση για μέτρα κατευνασμού. Παρ’ όλες τις προσπάθειες να παρουσιαστεί μια εικόνα ελέγχου της κατάστασης, οι επιθέσεις συνεχίζονται. Το βράδυ της επομένης καταστρέφονται και τα γραφεία της εβραϊκής οργάνωσης προσκόπων ΑΚΟΑΧ στον Λευκό Πύργο.

Πολλοί κατηγορούν τον υπουργό – γενικό διοικητή Μακεδονίας Στυλιανό Γονατά ως ηθικό αυτουργό των επιθέσεων και του εμπρησμού του Κάμπελ, ενώ οι κομμουνιστές τον καταγγέλλουν και γενικότερα ως αφανή οργανωτή της φασιστικής ιδεολογίας στη βόρεια Ελλάδα, με απώτερο στόχο την ιδιοποίηση των εβραϊκών περιουσιών. Ευθύνες στον Γονατά και στις αρχές αποδίδουν και οι Εβραίοι της πόλης αλλά και οι πολιτικοί του Λαϊκού Κόμματος, όπως και οι εφημερίδες που πρόσκεινται στην αντιπολίτευση. Ευθύνες επιρρίπτονται και στον διευθυντή της αστυνομίας Γ. Καλοχριστιανάκη.

Τα αστυνομικά και στρατιωτικά μέτρα στην πόλη θα τηρηθούν μέχρι τις 6 Ιουλίου, όταν και θα αρθούν μερικώς ενώ οι συνοικισμοί θα φρουρούνται τη νύχτα. Η ΕΕΕ θα υποστηρίξει δημόσια την άποψη ότι ο εχθρός αντιμετωπίζεται μόνο μέσω της βίας.

Η εφημερίδα «Μακεδονία» όχι μόνο συνεχίζει να λειτουργεί ως προπαγανδιστικό όργανο της ΕΕΕ, αλλά επιπλέον φλερτάρει ανοιχτά με τον φασισμό απηχώντας διεργασίες και στο εσωτερικό της εθνικιστικής οργάνωσης. Σε κύριο άρθρο της στις 13.7.1931, αφού επιτίθεται στον παλαιοκομματισμό και στο «τέναγος αφορήτου συντηρητισμού», μιλάει για «αφυπνισθέν εθνικό φρόνημα» που «ξεπερνά τα κομματικά όρια της χθες και εισέρχεται εις την μεγάλην γραμμήν του ακράτου εθνικισμού αφ’ ενός και της σοσιαλιστικής νοοτροπίας αφ’ ετέρου, χωρίς πολύ και σοβαρόν περιεχόμενον διά τον κομμουνισμόν». Πρόκειται για την πρώτη ευθεία αναφορά της εφημερίδας στον εθνικοσοσιαλισμό. Και ταυτόχρονα αποκρούει αυτούς που λένε ότι «η φασιστική ιδέα είναι παπαγαλισμός».

Οι χαλυβδόκρανοι

Με αναβαθμισμένη την εικόνα της, η ΕΕΕ συσπειρώνει νέα μέλη, φτάνοντας τις 4-7.000 18 και 27 παραρτήματα, ακόμη και στα νησιά. Εως τα τέλη του 1931 μόνο στη Θεσσαλονίκη τα μέλη της φαίνεται να ξεπερνούν τις 5.000 –κυρίως πρόσφυγες– και ο προϋπολογισμός της απογειώνεται. 19 Το ανανεωμένο κεντρικό επταμελές ΔΣ της αποτελείται από

τον πρόεδρο Κοσμίδη, τον αντιπρόεδρο Σάλτα, τον γραμματέα Χαριτόπουλο και τα μέλη Κατώπη, Γραμματικόπουλο, Ζάμπο και Γούλα.

Η ΕΕΕ θα αναπτύξει σχέσεις με τη ναζιστική Γερμανία, όμως το πρότυπο από το οποίο κατά κύριο λόγο εμπνεύστηκαν τα στελέχη της για να συγκροτήσουν τους Ελληνες «χαλυβδόκρανους» δεν ήταν ούτε οι ναζί του Χίτλερ ούτε οι φασίστες του Μουσολίνι, αλλά η σημαντικότερη από τις παραστρατιωτικές οργανώσεις που προέκυψαν μετά τη γερμανική ήττα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου: η Stahlhelm.

Η πρώτη εμφάνιση της ΕΕΕ με χαλύβδινα κράνη και στρατιωτική πειθαρχία και ο σχηματισμός του πρώτου συντάγματος των ελληνικών Χαλύβδινων Κρανών ανακοινώνεται τον Ιούλιο του 1931, στα πρότυπα των ναζιστικών ταγμάτων εφόδου.

Σε σύσκεψη της ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη αποφασίζεται «όπως οι χαλυβδόκρανοι αποτελέσουν Σώμα Στρατού με δύναμιν 12 χιλιάδων ανδρών και με έδραν την Θεσσαλονίκην». Η Φλώρινα, η Εδεσσα και η Κοζάνη ορίζονται έδρες συνταγμάτων. Η διοίκηση του σώματος ανατίθεται σε ανώτατο αξιωματικό εν αποστρατεία, σε συνεργασία με δύο πολιτικούς συμβούλους. 20

Η ΕΕΕ με σαφή στόχο να επεκτείνει τη δράση της οργανώνει μεγάλη εξόρμηση στη Φλώρινα, μια περιοχή όπου η πλειονότητα του πληθυσμού είναι σλαβόφωνοι και ο βενιζελικός νομάρχης Π. Καλλιγάς τους αντιμετωπίζει ως «πληθυσμούς εν μέρει εχθρικούς». Οπως περιγράφουν, η εξόρμηση στη Φλώρινα γίνεται «κατά τάξιν στρατιωτικήν» και οι χαλυβδόκρανοι εμφανίζονται ως «τμήμα μας εκ 400 μελών φέρουν στολήν εκ χακί υποκαμίσου και μαύρου πανταλονίου και κράνος εις την κεφαλήν με τα διακριτικά της οργανώσεως μας Ε.Ε.Ε.». 21

Μες στο ευνοϊκό για την ΕΕΕ κλίμα ολοκληρώνεται και η δικαστική έρευνα για τους πρωταίτιους του πογκρόμ και η αστυνομία συλλαμβάνει 26 άτομα για τον εμπρησμό του Κάμπελ. Την ίδια περίοδο 10.000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης θα μεταναστεύσουν σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και κυρίως στην Παλαιστίνη.

Εργο «εθνικότατον και πατριωτικότατον»

Ο Στ. Γονατάς μετά τις εκλογές της 4.11.1932 θα φύγει από τη θέση του γενικού διοικητή Μακεδονίας και θα αναλάβει την προεδρία της Γερουσίας. Από το δημοτικό συμβούλιο Θεσσαλονίκης όμως ο συνοικισμός Κάμπελ θα μετονομαστεί σε συνοικισμό Στυλιανού Γονατά. 22 Και η αλάνα μπροστά από τη συναγωγή (το πρώην εγγλέζικο τολ) θα ονομαστεί πλατεία Λεωνίδα Ιασωνίδη.

Ο υπουργός Προνοίας Λ. Ιασωνίδης θα πει ξεκάθαρα: «Και εγώ ήμην τριεψιλίτης»! Ο δε Στ. Γονατάς θα εγκωμιάσει στη Βουλή το έργο της ΕΕΕ ως «εθνικότατον και πατριωτικότατον». Μάταια ο Αλ. Παπαναστασίου καταγγέλλει ότι μερίδα του κόμματος των Φιλελευθέρων προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τη φασιστική «συμμορία» της ΕΕΕ, και ζητά τη διάλυσή της. 23

Η σύμπλευση του Ελ. Βενιζέλου με τον Κεμάλ Ατατούρκ, η συνειδητοποίηση της οριστικής απώλειας των «χαμένων πατρίδων», η μη ικανοποίηση των προσδοκιών των προσφύγων για τις περιουσίες που άφησαν πίσω τους, η σταθερή προσήλωση του Βενιζέλου στη συμμαχία με τους Βρετανούς παρά τα γεγονότα στην Κύπρο και βεβαίως η επιδείνωση της οικονομίας και της ζωής των ανθρώπων έχουν εξαπλώσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Η κυβέρνηση βρίσκεται στο τέλος της τετραετίας της και τα στελέχη της νιώθουν υποχρεωμένα να συντηρήσουν τις πολιτικές και πελατειακές τους σχέσεις, και κυρίως με τον προσφυγικό κόσμο.

Ταυτόχρονα, η ΕΕΕ εξασφάλιζε την οικονομική ενίσχυση κρατικών, δημοτικών και ιδιωτικών φορέων και επιχειρηματιών. Μάλιστα, παράλληλα με τις διασυνδέσεις της με τοπικούς ισχυρούς βενιζελικούς παράγοντες ανέπτυσσε ανεπίσημες συνεργασίες και με άλλους, αντιβενιζελικούς και στελέχη του Λαϊκού Κόμματος, κυρίως από το δίκτυο του Μακεδονικού Αγώνα. Ο διευθυντής των παραρτημάτων της βόρειας Ελλάδας της ΕΕΕ μάλιστα, ο Αναστάσιος Νταλίπης, θα εκλεγεί στη Φλώρινα βουλευτής με το Λαϊκό Κόμμα.

Η ΕΕΕ είχε στο καταστατικό της τη διάδοση «των προϊόντων των εθνικών βιομηχανιών και γεωργικών επιχειρήσεων». Ετσι θα εξασφαλίσει και την οικονομική ενίσχυση του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων και Βιοτεχνών. Επιπλέον, με την υποχρέωση «απολύτου πειθαρχίας προς τας διαταγάς της διευθύνσεώς τους», οι τριεψιλίτες εργάτες εξασφάλιζαν εργασία και στήριξη από τους εργοδότες της πόλης. 24 Με την καμπάνια «Χριστιανοί, μη ψωνίζετε από Εβραίους»

εξασφάλιζαν και την υποστήριξη όσων είχαν συμφέρον να εκτοπιστούν από την οικονομική ζωή της πόλης οι Εβραίοι επαγγελματίες και έμποροι.

Αλλά και ο Σύνδεσμος των εν Ελλάδι Ανώνυμων Εταιρειών σε έγγραφό του προς τις ΑΕ της χώρας, «ημεδαπάς και αλλοδαπάς», με την υπογραφή του προέδρου του ΔΣ Διονυσίου Λοβέρδου, δήλωνε ότι «αποδίδει όλως εξαιρετικήν σημασίαν εις το εθνικόν έργον της οργανώσεως», παραθέτει το ιστορικό της ΕΕΕ, μιλάει για 50.000 μέλη και θεωρεί ότι η «θερμή ενίσχυσι» εκ μέρους των ΑΕ «είνε επιβεβλημένη».

Ηδη από το 1932 η ΕΕΕ είχε χρηματοδότηση και από τους ναζί, οι οποίοι ήθελαν να ενισχύσουν την εξάπλωσή της. 25

Αποκαλύψεις στη στημένη δίκη

Εννιά μήνες μετά το πογκρόμ, τον Απρίλιο του 1932, όταν τα γεγονότα του Κάμπελ έχουν απομακρυνθεί από την επικαιρότητα και η ΕΕΕ έχει ισχυροποιηθεί αρκετά ώστε να συνυπολογίζεται από τα κυβερνητικά στελέχη ως σημαντικός παράγοντας ενόψει των εκλογών του Σεπτεμβρίου, γίνεται στο Κακουργιοδικείο της Βέροιας η δίκη των πρωταίτιων του εμπρησμού του Κάμπελ –οκτώ φυσικοί και τρεις ηθικοί αυτουργοί– προσφυγικής καταγωγής, κυρίως Πόντιοι από τη γειτονική Καλαμαριά.

Η «αδικαιολόγητη» απουσία του μοναδικού Εβραίου από τη σύνθεση του σώματος των ενόρκων δείχνει και την πίεση που δέχτηκαν αρκετά μέλη του εβραϊκού πληθυσμού να απέχουν από μια διαδικασία η οποία φαινόταν να έχει προδιαγραμμένη πορεία, χωρίς να προσφέρει στους ίδιους κανένα όφελος παρά μόνο ζημία. Στη Θεσσαλονίκη στη σύνθεση του σώματος των ενόρκων θα αποτυπωνόταν και η σύνθεση του πληθυσμού.

Ο μάρτυρας βουλευτής Μεντές Ηλία Μπεσαντζής, ετών 49, δημοσιογράφος, θα καταγγείλει ότι «η οργάνωσις των 3Ε ενεργεί οικονομικόν πόλεμον κατά των Εβραίων να παίρνει τες Αντιπροσωπείες από τους Εβραίους και να τες δίδη εις Χριστιανούς». 26

Ο γερουσιαστής Μαλάχ θα πει ότι «ο εκ των κατηγορουμένων Κοσμίδης είχε χρέη πολλά προς τους Ισραηλίτας και επειδή δεν εδέχοντο ούτοι συμβιβασμόν δι’ αυτό και πνέει μένεα εναντίον των». 27 Την επομένη ο πρόεδρος της ΕΕΕ Γ. Κοσμίδης αρνείται ότι πρότεινε συμβιβασμό για τα χρέη του, «τα οποία ως είπεν ο μάρτυς, ανέρχονται εις 600-700 χιλ» τονίζοντας ότι «από εξαμήνου εις κανένα δεν οφείλω τίποτε». 28 Η ομολογία για δοσοληψίες του με Εβραίους εμπόρους υπενθυμίζει ότι συχνά και ο αντισημιτισμός αποδεικνύεται το τελευταίο καταφύγιο των απατεώνων.

Ο μάρτυρας γιατρός Δαυίδ Αλκανάτι καταθέτει ότι «Ο αντισημιτισμός των 3Ε εξεδηλώθη διότι ενήργει εις την αντικατάστασιν των Εβραίων διά των Χριστιανών εις τα κρατικά εργοστάσια και να προσλαμβάνωνται μόνον εργάται από τα μέλη των».

Τελικά, κρίνονται από την πλειοψηφία των ενόρκων αθώοι τόσο οι ηγέτες της ΕΕΕ όσο και ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας «Μακεδονία». Μόνο θεωρητικά καταλογίζονται ευθύνες για τον εμπρησμό του Κάμπελ σε τρεις πρόσφυγες από την Τραπεζούντα, κατοίκους Καλαμαριάς. Αλλά και σε αυτούς –παρόλο που οι δύο από τους τρεις είχαν βεβαρυμένο ποινικό μητρώο– αποδίδονται εθνικά κίνητρα, αφού η διάθεσή τους να προστατεύσουν την ακεραιότητα της Μακεδονίας υπερίσχυε κάθε άλλης νοητικής λειτουργίας.

Σε δηλώσεις του ο προϊστάμενος των ενόρκων, δικηγόρος Δημήτριος Αλεβιζάκος, 29 θα υποστηρίξει ότι ήταν αδύνατον να υπάρξει διαφορετική ετυμηγορία λόγω των συνθηκών κάτω από τις οποίες διεξήχθη η δίκη και ότι «μεταξύ των κληρωθέντων ενόρκων υφίσταντο πλείστοι όσοι ή οι περισσότεροι, ομόφρονες των κατηγορουμένων».

Μετά την απαλλαγή τους, η ηγεσία της ΕΕΕ και οι υπόλοιποι κατηγορούμενοι συνεχίζουν τους πανηγυρισμούς στη Θεσσαλονίκη. Και σύντομα φτάνουν με πλοίο για να συνεορτάσουν περίπου 100 εθνικιστές φοιτητές του Εθνικού Παμφοιτητικού Συλλόγου των Αθηνών. Ταυτόχρονα, εκδηλώνονται κρούσματα βανδαλισμών και επιθέσεων εναντίον εβραϊκών καταστημάτων.

Η κορύφωση της ΕΕΕ και το τέλος

Η ΕΕΕ θα συνεχίσει να αναπτύσσεται καθ’ όλη τη διάρκεια του 1932 και του 1933. Σε συνδυασμό με την ήττα του Βενιζέλου τον Σεπτέμβριο του 1932 και την οριστική ανάληψη της εξουσίας τον Μάρτιο του 1933 από τους Λαϊκούς του Τσαλδάρη, οι εξελίξεις στην ΕΕΕ είναι καθοριστικές. Το 1933 θα διανύσει την περίοδο της μέγιστης ακμής της. Μάλιστα, τον Ιούνιο του 1933 θα οργανώσει εντυπωσιακή κάθοδο 3.000 χαλυβδόκρανων στην Αθήνα.

Τον Νοέμβριο του 1933 η ηγεσία του ΔΣ Θεσσαλονίκης

της ΕΕΕ (Γ. Κοσμίδης και Κ. Γούλας), παρά τη διαφωνία του κεντρικού ΔΣ, θα μετασχηματιστεί σε πολιτικό κόμμα υπό τον τίτλο Εθνικοσοσιαλιστικόν Κόμμα Εθνική Ενωσις «Η Ελλάς». Η ενιαία ΕΕΕ θα διασπαστεί και ένα τμήμα της (Χαριτόπουλος, Γραμματικόπουλος, Θωμαΐδης και Νταλίπης) θα ανασυγκροτήσουν τη σωματειακή μορφή της, για να συνεχίσουν την «παρακρατική» δράση τους, με συνομιλητή τώρα τους λαϊκούς και τους κονδυλικούς.

Το κόμμα ΕΕΕ θα εκδώσει και ημερήσια εφημερίδα στη Θεσσαλονίκη, τη «Δράσι», και θα προσχωρήσουν σε αυτό και στελέχη όπως ο Ελευθέριος Σταυρίδης, από τα ιδρυτικά στελέχη του ΣΕΚΕ και πρώην βουλευτής του ΚΚΕ.

Παρ’ όλα αυτά η ΕΕΕ δεν θα καταφέρει να εξελιχτεί σε ένα στιβαρό πανελλαδικό εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα. Το αντιβενιζελικό Λαϊκό Κόμμα και οι σύμμαχοί του θα στηρίξουν τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, θα καταργήσουν

τους εκλογικούς συλλόγους και άλλες δυσμενείς διακρίσεις, θα εντάξουν την εβραϊκή πλειοψηφία στην εκλογική πελατεία τους και θα συμβάλουν καθοριστικά στην περιθωριοποίηση της ΕΕΕ.

Παρά την υποστήριξη προς το κόμμα ΕΕΕ από ομοϊδεάτες της Γερμανίας και της Ρουμανίας και στη συνέχεια και από τη γερμανική προπαγάνδα, αυτό δεν θα αντέξει τον «απογαλακτισμό» του από τους κρατικούς μηχανισμούς και τη σύγκρουση μαζί του, θα αποδυναμωθεί σύντομα και στελέχη του θα προσχωρήσουν στα τέλη του 1934 σε άλλες φασιστικές οργανώσεις.

Ο Νικόλαος Φαρδής θα συνεχίσει την αντισημιτική αρθρογραφία του ακόμη και όταν η ΕΕΕ θα αντιμετωπιστεί ως εχθρικός στο κόμμα των Φιλελευθέρων χώρος και στη διάρκεια της Κατοχής θα ταυτιστεί με τη ναζιστική προπαγάνδα.

Οι τριεψιλίτες θα παίξουν ρόλο –και μάλιστα ένοπλο–

στην καταστολή της εξέγερσης του Μάη του ’36 στη Θεσσαλονίκη. Ηδη έχει ενταχτεί στην ΕΕΕ –μετά την απόταξή του λόγω της συμμετοχής του στο φιλοβενιζελικό κίνημα του 1935– ο συνταγματάρχης Γεώργιος Πούλος. Και θα παραμείνει στην ηγεσία της ΕΕΕ ακόμη και στην αρχή της δικτατορίας Μεταξά, η οποία θα καταργήσει τα πολιτικά κόμματα και θα συνεχίσει τη φιλοσημιτική πολιτική των προκατόχων της. Στο μεταξικό καθεστώς θα ενταχτεί μόνο ένα τμήμα τομεαρχών της ΕΕΕ, όπως ο Ελευθεριάδης στην Ξάνθη, ο Μπουκουβάλας στην Κοζάνη, ο Παπαχρήστου στα Γιάννενα, ο Παπαζαντζάρης στην Καστοριά κ.ά.

Ο Μεταξάς φεύγει, ο Πούλος έρχεται!

Λίγες ημέρες μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τον ναζιστικό στρατό θα εμφανιστεί ξανά στην πόλη το σωματείο Εθνική Ενωσις «Η Ελλάς» με αρχηγό τον Γεώργιο Πούλο. Και η εφημερίδα «Νέα Ευρώπη» θα δημοσιεύσει πλήθος άρθρων του και ανακοινώσεων, αντισημιτικού και αντικομμουνιστικού περιεχομένου.

Ομως, στο γνωστό πλαίσιο των ιδιοτελών ανταγωνισμών για την πρωτοκαθεδρία στην ανάπτυξη σχέσεων με τους ναζί και συνειδητοποιώντας πως ένα κόμμα που επιδιώκει πανελλαδικό ρόλο θα πρέπει να οργανωθεί στην πρωτεύουσα, η ΕΕΕ θα ανασυσταθεί το καλοκαίρι του 1941 και στην Αθήνα. Την ηγεσία θα αναλάβουν ο Κων. Γούλας, ο γιος του Γ. Κοσμίδη Ιωάννης κ.ά. Σύντομα, με τη χρηματοδότηση των Γερμανών που επιθυμούσαν ένα ενιαίο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα, θα αποκτήσει εκατοντάδες νέα μέλη και παραρτήματα σε Τρίκαλα, Βόλο, Ιωάννινα και αλλού.

Διάφορες κινήσεις του Πούλου, όπως η παράδοση στους ναζί μιας ονομαστικής λίστας με τους τέκτονες της πόλης, δήθεν «ανατρεπτικό» υλικό κ.λπ., θα χρησιμοποιηθούν και τον Οκτώβριο του 1941 το Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης θα διατάξει τη διάλυση του σωματείου. Ο Πούλος θα δηλώσει πρόεδρος της Εθνικής Ενώσεως Ελλάδος, Κόμματος Εθνικού και Σοσιαλιστικού, με έδρα τη Θεσσαλονίκη, και θα συνεχίσει τη συνεργασία του με τις γερμανικές αρχές στη βάση σύμπηξης ενός αντικομμουνιστικού μετώπου. Μέχρι τον Ιούλιο του 1943 το κόμμα του θα λειτουργήσει και στον πολιτικό και τον στρατιωτικό τομέα. Ομως θα ακολουθήσει η αποκήρυξή του από την κεντρική διοίκηση της ΕΕΕ στην Αθήνα. Ετσι θα ρίξει το βάρος του στον στρατιωτικό τομέα, δημιουργώντας το γνωστό αιματοβαμμένο «εθελοντικό» γερμανοντυμένο τάγμα του σε στενή συνεργασία με τον γερμανικό στρατό στη Μακεδονία.

Με τα στελέχη της κεντρικής ΕΕΕ θα ξανασυναντηθούν

στη Βιέννη, στο πλαίσιο της εθνικοσοσιαλιστικής κυβέρνησης Τσιρονίκου. Πιο πριν, τον Σεπτέμβριο του 1944, θα στείλει την οικογένειά του με ειδική αμαξοστοιχία στη Βιέννη, μαζί με την ηγεσία των ΕΕΕ, τον Κ. Γούλα, τον αδερφό του, τον υπεύθυνο προπαγάνδας Κ. Σκανδάλη, τον Ιωάννη Κοσμίδη, τον δικηγόρο Βλαχογιάννη κ.ά. Ενα μήνα αργότερα ο Πούλος και οι άντρες του θα ακολουθήσουν τον γερμανικό στρατό, θα λειτουργήσουν ως πολιτοφυλακή στη Σλοβενία και θα δώσουν μάχες οπισθοφυλακής μέχρι τη Βιέννη.

Εκεί, οι γερμανικές προσπάθειες ενοποίησης όλων των εθνικοσοσιαλιστικών κινήσεων σε ενιαίο πολιτικό φορέα θα ευδοκιμήσουν στο πλαίσιο της εικονικής «κυβέρνησης» Τσιρονίκου, στην οποία τα πρώην στελέχη της ΕΕΕ θα συνιστούν τον βασικό της πυρήνα. Ηταν όμως πολύ αργά…

Οι ελπίδες τους ότι επρόκειτο για προσωρινή αναδίπλωση και πως «θα γυρίσουν και η γη θα τρέμει» θα διαψευστούν. Με την οριστική ήττα του Αξονα αρκετοί θα εκδοθούν ή θα επιστρέψουν στην Ελλάδα για να δικαστούν από το εμφυλιακό ή το μετεμφυλιακό κράτος. Στα δικαστήρια των δωσίλογων θα καταδικαστούν ακόμη και με βαριές ποινές, αλλά μόνο ένας θα εκτελεστεί: ο Πούλος. Οι υπόλοιποι σύντομα θα αποδοθούν λευκοί στην κοινωνία, την εργασία τους ή και την πολιτική. Τα εγκλήματά τους, η εξόντωση δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων και η ιδιοποίηση των εβραϊκών περιουσιών, θα μείνουν ουσιαστικά ατιμώρητα.

Μεταπολεμικά, το κράτος των νικητών του Εμφυλίου και της εθνικοφροσύνης θα δώσει την ευκαιρία σε πολλούς συνεργάτες των κατακτητών να ενταχτούν στον εθνικό κορμό. Κάποιοι θα πρωταγωνιστήσουν στον επίσημο αντικομμουνιστικό μηχανισμό και στο παρακράτος της Δεξιάς, θα πάρουν μέρος σε γεγονότα όπως η δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη και θα υπηρετήσουν τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967.

Κάποιοι άλλοι θα εμφανιστούν απλώς ως «εθνικιστές», όπως και η Χρυσή Αυγή που στην ιδρυτική της διακήρυξη δήλωνε: «Είμαστε οι γιοι αυτών που νικήθηκαν» – δηλαδή αυτών που έχασαν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το φαντασιακό ραντεβού τους με το πεπρωμένο της φυλής περνούσε και μέσα από εγκληματικές πράξεις για τις οποίες αποδόθηκε δικαιοσύνη.

Οι χαλυβδόκρανοι της ΕΕΕ είχαν την ίδια εκρηκτική ανάπτυξη αλλά και πτώση που είχε και η Χρυσή Αυγή, επειδή το συντηρητικό πολιτικό σύστημα επέλεξε να τους εξαφανίσει. Δυστυχώς, όμως, πολλές από τις ιδέες τους επιβιώνουν και σήμερα και καθορίζουν πολιτικές και στάσεις.

Τα αιρετικά

el-gr

2021-11-28T08:00:00.0000000Z

2021-11-28T08:00:00.0000000Z

https://epaper.documentonews.gr/article/282986813207756

Documento Media