Ησχέση ΠΑΣΟΚ και Αριστεράς στη διαμορφωτική περίοδο της μεταπολιτευτικής Ελλάδας (1974-81) αποτελεί μια θεματική που έχει προσελκύσει συζητήσεις επιστημονικού αλλά και συγκινησιακού ενδιαφέροντος. Το πώς το ηγεμονικό κόμμα του ελληνικού κομματικού συστήματος τοποθετήθηκε απέναντι στην έννοια της Αριστεράς αλλά και απέναντι στα κόμματα που εξέφρασαν την κομμουνιστική και κομμουνιστογενή παράδοση της ελληνικής Αριστεράς είναι ίσως εκείνο το στοιχείο που αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιδιαίτερη δυναμική που ανέπτυξε το συγκεκριμένο κόμμα. Δυναμική που σε μεγάλο βαθμό «προσημειώνει» τον κομματικό ανταγωνισμό και σήμερα.

ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ και ΚΚΕ Εσωτερικού διεκδικούσαν τη δεκαετία του 1970 τμήματα ενός κοινού κοινωνικού και πολιτικού χώρου και στο πλαίσιο αυτό η οποιαδήποτε απώλεια εκ μέρους του εκλογικού ακροατηρίου των δυο κομμουνιστικών κομμάτων παρουσιαζόταν ως ασυγχώρητος σφετερισμός της παραδοσιακής αριστερής βάσης.

Από την άλλη πλευρά, το αν ήταν εντέλει το ΠΑΣΟΚ μια κάποιου είδους αριστερή πολιτική δύναμη είναι ένα παράλληλο ερώτημα, το οποίο ενδεχομένως να διασαφηνίζει και το ζήτημα της ελκυστικότητας του κόμματος σε μεγάλο μέρος του αριστερού κόσμου. Ο Αγγελος Ελεφάντης με την περίφημη αποστροφή του σχετικά με το irrelevance του ΠΑΣΟΚ σε ό,τι αφορά τον σοσιαλισμό εκφράζει την πιο γνωστή μέσα από μια χορεία απόψεων σχετικά με τον εντέλει μη αριστερό χαρακτήρα του κόμματος. Η λαϊκιστική φιλολογία που εκκίνησε ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και ιδίως η επικέντρωση στη μικροαστική φυσιογνωμία των παρεμβάσεων και της βάσης του ΠΑΣΟΚ το τοποθέτησαν στο φαντασιακό και το αναλυτικό πλαίσιο των κομμάτων της Αριστεράς στη θέση του «φραγμού» για την περαιτέρω ταξική συνειδητοποίηση της ελληνικής εργατικής τάξης.

Ο λαϊκισμός ή έστω ο τακτικιστικός βερμπαλισμός του ΠΑΣΟΚ, σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, κολάκευε ευήκοα ώτα, υπεραπλούστευε σύνθετα προβλήματα, είλκε το συγκινησιακό φορτίο της μεταπολιτευτικής κοινής γνώμης, συγκολλούσε αντιφατικά μεταξύ τους προτάγματα σχηματίζοντας ένα πολιτικό υβρίδιο που υπέτασσε την αριστερή

συνείδηση στον κεντρώο πραγματισμό. Το ΠΑΣΟΚ ήταν ο επιτήδειος και πειστικός μνηστήρας, όπως στην ταινία «Νοτιάς» του Τάσου Μπουλμέτη, όπου τελικά το κορίτσι σχεδόν το υφαρπάζει ο πράσινος καλοζωιστής μέσα από τα χέρια των δύο ματαιωμένων κομμουνιστών αντίζηλων.

Η ιστορία αυτή βέβαια όσο κι αν τροφοδοτείται από τον μετέπειτα εκφυλισμό του ΠΑΣΟΚ φανερώνει στην πραγματικότητα μια ηθελημένη αγνόηση από την πλευρά της Αριστεράς του τι τελικά ήταν το ΠΑΣΟΚ, ιδίως στην πρώιμη μεταπολιτευτική περίοδο. Ο κυβερνητισμός του ΠΑΣΟΚ, ιδίως μετά το 1985, δεν αναιρεί ότι στη δεκαετία του 1970 μέχρι και το 1981 γυναίκες και άντρες συμμετείχαν στο ΠΑΣΟΚ θεωρώντας ότι αποτελούν μέρος ενός λαϊκού κινήματος που παλεύει για μια κάποια εκδοχή σοσιαλισμού, διέθεταν χρόνο και προσωπική εργασία για να επεκτείνουν τις τοπικές οργανώσεις του κόμματος προτού το τελευταίο αναδειχθεί σε αναπόφευκτο κυβερνήτη, πίστευαν ότι η εμπλοκή τους στην πολιτική διαμέσου του ΠΑΣΟΚ ήταν η δική τους ευκαιρία για αλλαγή. Αυτό το δυναμικό μελών και υποστηρικτών ανταποκρινόταν σε συγκεκριμένες ιδεολογικές επεξεργασίες και απαιτούσε την υλοποίηση ενός ριζοσπαστικού ορίζοντα. Παρότι από το 1974 και το 1981 το ΠΑΣΟΚ μετατοπίστηκε σε μετριοπαθέστερες θέσεις, για μεγάλο μέρος της πασοκικής βάσης το κρίσιμο ήταν να αλλάξει ο κόσμος έτσι όπως ήταν σχηματισμένος στα στενά και περιφρουρούμενα όρια της ελληνικής κοινωνίας και υπό το βάρος μιας πολυετούς δεξιάς κυριαρχίας.

Οι συνάφειες ΠΑΣΟΚ και Αριστεράς

Δεδομένων όλων αυτών είναι μάλλον χρήσιμο να καταγράψουμε εκείνα τα σημεία στα οποία οι αγχιστείες ΠΑΣΟΚ και διαφορετικών εκδοχών της Αριστεράς ήταν εμφανείς και εγγενείς στη φυσιογνωμία του κόμματος καθ’ όλη την περίοδο 1974-81.

Σε οργανωτικό επίπεδο το κάλεσμα για «αυτοοργάνωση» το 1974 ήταν μια τροτσκιστική επίδραση, αναμφίβολα προερχόμενη από τους αριστεριστές της ιδρυτικής περιόδου. Η μετέπειτα εσωτερική ενοποίηση του κόμματος, οι διαγραφές στη βάση της επικράτησης μιας «ενιαίας αντίληψης», η καθετοποίηση του εσωκομματικού κομματικού

ελέγχου, η γραφειοκρατικοποίηση του κεντρικού κόμματος, ο αποικισμός του κοινωνικού πεδίου με παραταξιακά σχήματα, όλα αυτά ήταν πρακτικές του μαζικού κομματικού τύπου που στην Ελλάδα εξέφρασαν πρώτα η ΕΔΑ και το ΚΚΕ. Η βασική διαφοροποίηση του ΠΑΣΟΚ έγκειται στον ρόλο της χαρισματικής ηγεσίας του Ανδρέα Παπανδρέου, η οποία ωστόσο βρισκόταν πάντοτε σε άμεση αλληλεπίδραση με ένα μαζικό και οργανωμένο κόμμα, το οποίο με τη σειρά του βρισκόταν σε διαδικασία διαρκούς κινητοποίησης και το οποίο καλλιεργούσε διαφορετικούς τρόπους διείσδυσής του στο κοινωνικό πεδίο, είτε ως εκλογικός μηχανισμός είτε ως δομή κινητοποίησης είτε ως παραγωγός ιδεολογίας.

Σε ιδεολογικό επίπεδο το σχήμα της «εξάρτησης» στον ελληνικό πολιτικό διάλογο πρωτοδιατυπώθηκε από το ΚΚΕ στη δεκαετία του 1930, με το ΠΑΣΟΚ να εκφράζει έναν διττό αντιιμπεριαλισμό προς τις δυνάμεις της Δύσης αλλά και του σοσιαλιστικού μπλοκ, χωρίς όμως να εξισώνει τους μεν με τους δε. Ο «ελληνικός δρόμος προς το σοσιαλισμό» τον οποίο προσπαθούσε να προωθήσει το κόμμα ήταν κατεξοχήν πρόταγμα του ΚΚΕ Εσωτερικού, με τη διαφορά της αντι-εοκικής θέσης του ΠΑΣΟΚ που το διαφοροποιούσε από το ευρωκομμουνιστικό ρεύμα. Η δε μεθοδολογία της κοινωνικής συμμαχίας με τη ρητή αναφορά σε κοινωνικές τάξεις και ταξικά συμφέροντα, έτσι όπως εκφράστηκε με τη στρατηγική της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας, προερχόταν από την κομμουνιστική Αριστερά, ως πολιτική εφαρμογή της μαρξιστικής προσέγγισης. Ως προς αυτό, η διαφοροποίηση του ΠΑΣΟΚ έγκειται στο ότι αρνήθηκε την κεντρικότητα της εργατικής τάξης στην πάλη για τον σοσιαλισμό, μιλώντας για τους «μη προνομιούχους» της ελληνικής κοινωνίας –εργάτες, αγρότες, μικροαστοί, νεολαία κ.ά.– ως μια ενιαία κατηγορία εντός της οποίας συναρθρώνονται ισομερώς τα διάφορα ταξικά συμφέροντα κυρίως σε αντιιμπεριαλιστική και λιγότερο σε αντικαπιταλιστική βάση. Ακόμη και το σύνθημα της «Αλλαγής» –ή και το «η Ελλάδα ανήκει στους Ελληνες»– προέρχονται από το συνθηματολογικό/συμβολικό οπλοστάσιο της κομμουνιστικής Αριστεράς. 3

Το ΠΑΣΟΚ για τα κόμματα της Αριστεράς

Το ίδιο το ΠΑΣΟΚ διατηρούσε επαμφοτερίζουσα στάση απέναντι στην Αριστερά, η οποία ξεκινούσε από την προσπάθεια ταυτοτικής διαφοροποίησης και κατέληγε σε μια απόπειρα ανεύρεσης κοινών σημείων συνεννόησης. Το κόμμα δεν συμμεριζόταν την παραδοσιακή δυσπιστία του κεντρώου χώρου (αλλά και διάφορων σοσιαλιστικών ρευμάτων) απέναντι στον κομμουνισμό, 4 όπως επίσης και τον αντικομμουνισμό της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. 5 Εμφανιζόταν όμως ως μια νέα, ποιοτικά διαφορετική υπέρβαση των παραδοσιακών αριστερών ταυτοτήτων που κυριαρχούνταν από παραδοσιακά κομμουνιστικά προτάγματα. 6 Ετσι, ο Ανδρ. Παπανδρέου ανέφερε ενδεικτικά ότι «ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός για το ΠΑΣΟΚ θα πραγματοποιηθεί με την κυρίαρχη θέληση του λαού και με τη δικιά του συμμετοχή – κι όχι ερήμην του λαού από κάποια “πεφωτισμένη πρωτοπορία”» 7 ψέγοντας την «πρωτοποριακή» αντίληψη των κομμουνιστικών κομμάτων και θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΚΚΕ Eσ. είναι «παραδοσιακά κόμματα στο χώρο της αριστεράς» 8 τα οποία «δημιούργησαν σχολή στενοκέφαλης και δογματικής συμπεριφοράς».9

Προς το ΚΚΕ η κριτική του ΠΑΣΟΚ επικεντρωνόταν στις πολιτικές επιπτώσεις του μαρξιστικού-λενινιστικού υποδείγματος, ήτοι τη «γραφειοκρατικοποίηση» και τον θεωρητικό δογματισμό, στις οποίες το νεοπαγές «σοσιαλιστικό κίνημα» αντιπαρέβαλλε ένα «ελευθεριακό» και «δημοκρα