Ηθριαμβευτική άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία στις 18 του Οκτώβρη του 1981 ήταν το αποτέλεσμα μιας αλματώδους εκλογικής εξέλιξης με δύο διαδοχικούς διπλασιασμούς της δύναμής του στις πρώτες αναμετρήσεις της μεταπολίτευσης, καταλήγοντας σε μια φαινομενική επαναφορά του συνολικότερου εκλογικού τοπίου στα τελευταία προδικτατορικά δεδομένα. Ωστόσο η επαναφορά αυτή δεν προέκυψε από ευθύγραμμα και αυτονόητα εκλογικά ρεύματα, αλλά υπήρξε προϊόν ευρύτερων διεργασιών και ανακατατάξεων στο εσωτερικό του εκλογικού σώματος εκείνη την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης.

Ο ριζοσπαστικός χαρακτήρας του νέου κόμματος-κινήματος άλλωστε, για το οποίο η ρήξη με το παλαιοκομματικό παρελθόν αποτελούσε πυρηνικό περιεχόμενο της Διακήρυξης της 3ης του Σεπτέμβρη, δεν επαληθεύθηκε στις πρώτες εκλογές στις 17/11/74. Αφενός το συνολικό ποσοστό του (13,6%) διέψευδε παταγωδώς το υπεραισιόδοξο και ουτοπικό –αλλά προφητικό, όπως αποδείχθηκε– προεκλογικό σύνθημα εκείνης της αναμέτρησης: «Στις 18 σοσιαλισμός». Αφετέρου τα βασικά επίκεντρα των ποσοστών του εντοπίζονταν στη «βενιζελική» Κρήτη και την παπανδρεϊκή δυτική Ελλάδα (23,1% και 18,8% αντίστοιχα), καταμετρώντας κατά κύριο λόγο τον κορμό του «ανδρεϊκού» ρεύματος, αλλά παραμένοντας ουσιαστικά περιορισμένα στην κληρονομιά της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου (ΕΚ).

Αλλωστε και στην αρχική σύνθεση της κοινοβουλευτικής ομάδας το σύνολο των δώδεκα μελών της (το 1975 ανήλθαν σε 15 μετά τις αποφάσεις του εκλογοδικείου και τα αποτελέσματα των επαναληπτικών αναπληρωματικών εκλογών) είχαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δραστηριοποιηθεί πολιτικά, τα ίδια ή άμεσοι συγγενείς τους, στον χώρο της ΕΚ ή

της νεολαίας της (ΕΔΗΝ) πριν από το 1967. Μεταξύ αυτών οι Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, Γιάννης Αλευράς, Αγαμέμνων Κουτσόγιωργας, Απόστολος Κακλαμάνης, Γιάννης Σκουλαρίκης και ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου.

Πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι το ΠΑΣΟΚ φάνηκε ανθεκτικότερο απέναντι στον διλημματικό χαρακτήρα της αναμέτρησης («Καραμανλής ή τανκς») σε σύγκριση με τον παραδοσιακό κεντρώο χώρο, ο οποίος εκπροσωπήθηκε από την Ενωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις (ΕΚ-ΝΔ) και περιορίστηκε στο 20,4%, παρουσιάζοντας ευρείες διαρροές προς τη Νέα Δημοκρατία, έντονα εμφανείς σε κάποιες περιοχές της χώρας, οδηγώντας τη στο εντυπωσιακό 54,4%, αφήνοντας όμως έτσι σημαντικά περιθώρια για την ανακατάταξη του εκλογικού τοπίου στις επόμενες εκλογές.

Το ρεύμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης

Η μετεκλογική άνοδος του ΠΑΣΟΚ άρχισε να διαφαίνεται από την περίοδο 1975-76 (και μετά τις παρατεταμένες εσωκομματικές του κρίσεις), υποσκελίζοντας την ΕΔΗΚ στον ηγετικό ρόλο της αντιπολίτευσης, ειδικά μετά την επίλυση του πολιτειακού και την ανάδειξη του διεθνούς προσανατολισμού της χώρας ως κεντρικού πολιτικού διακυβεύματος, με κυρίαρχο στόχο την ένταξη στην ΕΟΚ. Σε αυτό το πεδίο ο αντιιμπεριαλιστικός και αντιευρωπαϊκός (αντιδυτικός και αντιιμπεριαλιστικός) λόγος του ΠΑΣΟΚ και προσωπικά του Ανδρ. Παπανδρέου αποδείχθηκε ιδιαίτερα δημοφιλής.

Οι τάσεις αυτές, που καταγράφονταν και στις πρώιμες δημοσκοπήσεις της εποχής, επαληθεύτηκαν στις (πρόωρες) εκλογές του 1977, οι οποίες σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο από εκείνο του 1974 ανέδειξαν την πιο πολυκομματική Βουλή μετά το 1950-51, βοηθούσης και της προσαρμογής του εκλογικού συστήματος σε μια ηπιότερη μορφή της ενισχυμένης αναλογικής. Το ποσοστό της ΝΔ μειώθηκε στο 41,8%, παράλληλα με την απόσπαση ενός 6,8% προς τη φιλομοναρχική Εθνική Παράταξη (ΕΠ), και έτσι το ΠΑΣΟΚ αναδείχθηκε ουσιαστικά ο κερδισμένος της αναμέτρησης, διπλασιάζοντας σχεδόν τη δύναμή του (25,3% και 93 έδρες), ενώ η ΕΔΗΚ (μετονομασία της ΕΚ-ΝΔ από το 1975) υποχώρησε στο 11,9%. Γεγονός που σε συνδυασμό με την κυριαρχία του ΚΚΕ (9%) στον χώρο της Αριστεράς (έναντι 2,7% της Συμμαχίας, μιας ευρύτερης εκλογικής συνεργασίας του ΚΚΕ Εσωτερικού με την ΕΔΑ και μικρότερες σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις) σηματοδοτούσε την ήττα των λιγότερο «αντιδεξιών» δυνάμεων του «αντιδεξιού» κομματικού υποσυστήματος.

Αντίθετα όμως με την εκ πρώτης όψεως εντύπωση που προκαλεί η ανάγνωση του αποτελέσματος, η άνοδος του ΠΑΣΟΚ δεν τροφοδοτήθηκε κατά κύριο λόγο από τις διαρροές της ΕΔΗΚ αλλά από αυτές της ΝΔ, από την οποία φαίνεται να άντλησε απευθείας περίπου το 1/6 της δύναμής της, ρεύμα που ισοδυναμούσε με το 8-9% επί του συνόλου των εγκύρων και που πιθανότατα δεν αντιστοιχούσε σε παραδοσιακά συντηρητικούς ψηφοφόρους. Φαίνεται δηλαδή ότι η μακρά παύση των εκλογικών διαδικασιών επί μια δεκαετία αλλά και οι ειδικές συνθήκες που είχαν επικρατήσει στις εκλογές του 1974, ωθώντας μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων προς τη ΝΔ, είχαν περιορίσει γι’ αυτούς το αίσθημα της κομματικής ή παραταξιακής ταύτισης, θέτοντάς τους ουσιαστικά σε στάση αναμονής ενόψει των εκλογών του 1977, με το ΠΑΣΟΚ έτσι να αντλεί ψήφους από ένα ευρύτερο ιδεολογικό φάσμα.

Από την άλλη πλευρά, οι εισροές του από την ΕΔΗΚ δεν φαίνεται να υπερέβησαν το 3% του εκλογικού σώματος, τη στιγμή μάλιστα που ένα σχεδόν διπλάσιο κύμα ψηφοφόρων της στράφηκε προς τη ΝΔ, στοιχείο που υποδηλώνει ότι η ακραία ριζοσπαστική ρητορική και οι προωθημένες θέσεις του Ανδρ. Παπανδρέου εκείνη την εποχή δεν γίνονταν αποδεκτές από ένα τμήμα του παραδοσιακού κέντρου. Χαρακτηριστικά, στην Κρήτη, όπου η ΕΔΗΚ κατέγραψε τις μεγαλύτερες απώλειες (-13,6%), η αύξηση της δύναμης του ΠΑΣΟΚ ήταν συγκριτικά ασθενής (μόλις 6,2%), με αποτέλεσμα το τοπικό ποσοστό του (29,2%) να είναι μικρότερο από αυτό της δυτικής Ελλάδας (31,6%) για πρώτη και τελευταία φορά στην ιστορία. Από την άλλη πλευρά, η σχετικά περιορισμένη απορρόφηση της συγγενούς εκλογικής βάσης της ΕΔΗΚ σε εκείνη τη φάση προσδιόριζε αυτόματα για το ΠΑΣΟΚ και τις προοπτικές για την περαιτέρω διόγκωσή του στη συνέχεια.

Οσο για τη νέα κοινοβουλευτική ομάδα, από το σύνολο των 93 βουλευτών του οι 73 εκλέγονταν πρώτη φορά, εκπροσωπώντας ειδικά στην επαρχία το κομματικό στελεχιακό δυναμικό που είχε αναδειχθεί κατά τα πρώτα χρόνια από την ίδρυσή του. Η ομάδα εκείνη αποτέλεσε δε την κύρια αριθμητική δεξαμενή στελέχωσης του πρώτου κυβερνητικού σχήματος το 1981 (Νίκος Ακριτίδης, Στάθης Αλεξανδρής, Σήφης Βαλυράκης, Λευτέρης Βερυβάκης, Στάθης Γιώτας, Μανόλης Δρεττάκης, Μελίνα Μερκούρη, Γιώργος Μωραΐτης, Κάρολος Παπούλιας, Αναστάσης Πεπονής, Γιώργος Πέτσος, Γιάννης Ποττάκης, Δημήτρης Τσοβόλας, Ασημάκης Φωτήλας).

Η φθορά της Δεξιάς και η ανατροπή

Η εικόνα της επερχόμενης πολιτικής ανατροπής είχε αρχίσει να καταγράφεται δημοσκοπικά ήδη από την περίο