Με εξαίρεση ίσως τις εκλογές του 2015, η εκλογική αναμέτρηση του 1981 αποτελεί το σημαντικότερο ορόσημο της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Ωστόσο η αναφορά σε τέτοιας σημασίας γεγονότα επηρεάζεται από συσχετισμούς της συγκυρίας και συχνά ξεχνιέται. Ετσι, η σημερινή τεσσαρακοστή επέτειος δίνει την ευκαιρία μιας ψύχραιμης ιστορικής αποτίμησης, μιας αποτίμησης μακριά από κομματικές συγκυριακές ιδιοτέλειες. Λίγοι θα είχαν αντίρρηση ότι οι εκλογές του 1981 και η νίκη του ΠΑΣΟΚ και του Ανδρέα Παπανδρέου και κυρίως η πρώτη θητεία των κυβερνήσεων που ακολούθησαν έχουν επηρεάσει ή καθορίσει τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις μέχρι σήμερα. Ωστόσο, πέρα από το αυτονόητο ότι η εκλογική αυτή νίκη σηματοδότησε την ολοκλήρωση της μετάβασης στη δημοκρατία μετά την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος, εκείνου που χαρακτηρίστηκε ως παγίωση της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, αξίζει να ξανασκεφτούμε την περίοδο αυτή όχι τόσο ως γεγονός του χθες αλλά κυρίως με τη ματιά μας στο παρόν και το μέλλον.

Εντελώς επιγραμματικά, το ΠΑΣΟΚ μετά το 1981 κατάφερε:

Να εισαγάγει και να νομιμοποιήσει νεωτερικές δημοκρατικές διαδικασίες πολιτικής εκπροσώπησης. Με την κομματική του οργάνωση καθώς και με τις μεταρρυθμιστικές παρεμβάσεις στη συνδικαλιστική εκπροσώπηση καθώς και την οργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης ενθάρρυνε τη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Φυσικά η τεράστια αυτή δημοκρατική μεταρρύθμιση στη μεταδικτατορική χώρα δεν υλοποιήθηκε πάντα με όρους και κανόνες εργαστηρίου ή με την απαιτούμενη «ευγένεια» την οποία ανέμεναν κάποιοι που περιορίζουν την πολιτική τους ανάλυση σε ιδεαλιστικές και φορμαλιστικές δεσμεύσεις, συχνά ηθικού χαρακτήρα.

Να συνδέσει τις διαδικασίες εκδημοκρατισμού, που βεβαίως είχαν δρομολογήσει οι κυβερνήσεις της ΝΔ, με κοινωνικά αιτήματα και κοινωνικές/ταξικές αναφορές. Επίτευγμα που του επέτρεψε να εκφράσει και να εντάξει το μεγάλο μέρος των ριζοσπαστικών παραδόσεων στους κόλπους του. Αυτό το επίτευγμα από τη μια συνέβαλε αποφασιστικά στο ξεπέρασμα όλων των διαδικασιών του χουντικού καθεστώτος και της «καχεκτικής δημοκρατίας», δηλαδή της δημοκρατίας των κοινωνικών αποκλεισμών και των διακρίσεων των πολιτών σε πολίτες α΄ και β΄ κατηγορίας. Από την άλλη, οι κοινωνικές πολιτικές που προέκυψαν από αυτή την αργοπορημένη προσπάθεια κοινωνικού κράτους, παρόλο που επιχειρήθηκαν σε σχετικά

δυσμενές διεθνές οικονομικό κλίμα και συχνά οι σχεδιασμοί απείχαν από την υλοποίησή τους, ενίοτε λόγω αντιφατικών πρακτικών σπατάλης και διαφθοράς, άφησαν σε κάθε περίπτωση ένα διακριτό θετικό αποτύπωμα κοινωνικού κράτους. Ετσι, τη συμβολή του ΠΑΣΟΚ στο δημοκρατικό και φιλελεύθερο κεκτημένο της μεταπολίτευσης συνόδευσε και το κοινωνικό κεκτημένο. Σε μεγάλο βαθμό είναι αυτή η παράδοση της πολιτικοκοινωνικής κληρονομιάς του ΠΑΣΟΚ την οποία σήμερα επιχειρεί να διαλύσει η κυβέρνηση με τη στρατηγική η οποία δικαίως έχει χαρακτηριστεί ως «μίσος απέναντι στη μεταπολίτευση».

Τέλος, να αντιμετωπίσει την κρατική εξουσία με αποφασιστικότητα και ευρηματικότητα. Το ΠΑΣΟΚ αμέσως μετά τη νίκη του 1981 συνειδητοποίησε ότι δεν ήταν δυνατόν να κυβερνήσει αντιμετωπίζοντας τον κρατικό μηχανισμό ως ουδέτερο. Ορθώς απέφυγε αυτή την αφέλεια, αφού πέρα από τις θεωρητικές ορίζουσες του κράτους είχε απέναντί του όλο τον μηχανισμό και την κουλτούρα της μετεμφυλιακής και της χουντικής διοίκησης. Το ΠΑΣΟΚ, τουλάχιστον στην αρχή, δεν επεδίωξε ανίερες συνεργασίες. Αλλαξε δομές, σχέσεις και ιεραρχίες τοποθετώντας τους «δικούς του ανθρώπους», οι οποίοι ήταν στρατευμένοι ή απλώς συμφωνούσαν με το δικό του κυβερνητικό πρόγραμμα. Από τις πρωτοβουλίες αυτές, όπως αναμενόταν, δεν έλειψαν και οι υπερβολές, στις οποίες με ακόμη πιο υπερβολικό τρόπο εστίασε η τότε αντιπολίτευση, ωστόσο μόνο έτσι το ΠΑΣΟΚ κατάφερε να υλοποιήσει το δικό του μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, ενώ ταυτόχρονα συνέβαλε και στην ανανέωση του πολιτικού προσωπικού. Μια συμβολή που, παρά τις συχνές αντιφάσεις της, κρίθηκε αναγκαία στη συγκυρία της εποχής.

Η μεγάλη νίκη του ΠΑΣΟΚ το 1981 εγκαινίασε μια σημαντική κυβερνητική παρουσία. Παρά τις κρίσεις που αντιμετώπισε και δημιούργησε, το ΠΑΣΟΚ κατάφερε να γίνει η ηγεμονική πολιτική δύναμη στη χώρα. Μια δύναμη που η κληρονομιά της φαίνεται να φτάνει στις μέρες μας, σχεδόν μια δεκαετία από την περιθωριοποίησή του. Η κριτική αποτίμηση αυτής της κληρονομιάς θα πρέπει να γίνει με τη ματιά στο σήμερα και το μέλλον και όχι με ένα είδος αυθαίρετου ρομαντικού μιμητισμού. Οχι μόνο επειδή κάτι τέτοιο θα απάλλασσε το πάλαι ποτέ κραταιό κόμμα των Ελλήνων σοσιαλιστών από τις ευθύνες για την κρατικοποίηση της πολιτικής, την καρτελοποίηση του κομματικού συστήματος και την έμπρακτη αδιαφορία του απέναντι στις μεταδημοκρατικές απαιτήσεις. Σε αυτή την κατεύθυνση κινούνται και οι πολύ ενδιαφέρουσες συμβολές των συναδέλφων που ακολουθούν.