Εν συντομία

Δύο καινούργιες εκδόσεις και ένας διαγωνισμός που ξεκίνησε το 1821 και ολοκληρώθηκε φέτος.

Γιατί ενδιαφέρει

Στον τόπο μας ο Διαφωτισμός συνεχίζει τον αγώνα του εναντίον του εκκλησιαστικού σκοταδισμού.

Ολα ξεκίνησαν από τη «Μέλισσα» ή «Εφημερίς Ελληνική», ένα βραχύβιο έντυπο των Ελλήνων διαφωτιστών που ξεκίνησε να κυκλοφορεί στο Παρίσι το 1819. Το περιοδικό/ εφημερίδα, το οποίο απηχούσε το πνεύμα του Αδαμάντιου Κοραή, σκληρά αντικληρικαλιστικό, αρίθμησε τρία «τετράδια» (τόμους). Σύμφωνα με τη Στέση Αθήνη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών, «η ύλη της περιλάμβανε κείμενα ελληνικά και σε μετάφραση, γύρω από θέματα φιλοσοφίας, φιλολογίας, φυσικής ιστορίας. Εξελίχθηκε σε μαχητικό φύλλο, δημοσιεύοντας άρθρα και κείμενα με προωθημένη προοδευτική ιδεολογία. Υποστήριξε σθεναρά τον Κοραή, αντιτάχθηκε ανοιχτά στους αντιδραστικούς κύκλους, υποστήριξε την πρόοδο, τις ιδέες του Διαφωτισμού. […] Καταδίκαζε την απάτη, την άγνοια, την αμάθεια, τη δεισιδαιμονία, τη συκοφαντία, έστρεφε τα βέλη της προς τους πολιτικά διεφθαρμένους, τους αυλικούς, τους αμαθείς ιερείς, αντιπαρέθετε το φως (τις προοδευτικές ιδέες) με το σκότος (τη συντήρηση)». Στο τρίτο «τετράδιο» -κι ενώ η επανάσταση είχε ξεκινήσει– η «Μέλισσα» προκήρυσσε διαγωνισμό με θέμα «Ποία και πόσα είναι τα κακά, όσα προξένησαν και έτι προξενούσιν εις το δυστυχές ημών γένος οι περισσότεροι των αρχιερέων. Από Φωτίου του πατριάρχου μέχρι της σήμερον; Ποίοι δε υπάρχουσιν οι κύριοι τρόποι, δι’ ων είναι δυνατόν να καταργηθή διόλου ο πανώλεθρος και φρικτός δεσποτισμός των αναξίων διαδόχων του φιλανθρώπου Ιησού και σωτήρος;». Η «Μέλισσα» τερμάτισε την κυκλοφορία της στον τρίτο τόμο και έτσι ο διαγωνισμός δεν ευοδώθηκε.

Αποδομώντας τα επιχειρήματα της εκκλησίας

Διακόσια χρόνια μετά η Κίνηση Ελλήνων Πολιτών για την Εκκοσμίκευση του Κράτους (ΚΕΠΕΚ) αναβίωσε τον διαγωνισμό εκσυγχρονίζοντας το θέμα του: «Ο διαχρονικά αμφιλεγόμενος ρόλος της ορθόδοξης εκκλησίας στον ελλαδικό χώρο από τον 4ο μεταχριστιανικό αιώνα μέχρι σήμερα, οι αιτίες και οι τρόποι αντιμετώπισης του προβλήματος σήμερα». Δέκα εργασίες τιμήθηκαν από τις συνολικές συμμετοχές, οι οποίες κυκλοφόρησαν σε τόμο από τη σειρά Lux Obris των Εκδόσεων iWrite, όπως και η φωτομηχανική ανατύπωση του τρίτου τετραδίου της «Μέλισσας».

Τα δέκα τιμηθέντα κείμενα καλύπτουν την καταστροφική πολιτεία της επίσημης εκκλησίας στον ελλαδικό χώρο. Οι τίτλοι τους είναι ενδεικτικοί: «Η επικράτηση της εκκλησίας και η καταστροφή του ελληνικού πολιτισμού. Από τον 4ο αιώνα και σε όλη τη βυζαντινή περίοδο» (Φλίστωρ), «Η αντίδραση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις φιλοσοφικές θέσεις και το επιστημονικό έργο του Νικηφόρου Γρηγορά, ενός πρώιμου homo-universalis του Βυζαντίου» (Μάρκος Δενδρινός, καθηγητής Πληροφορικής και Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας & Συστημάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής), «Ιωάννης ο Χρυσόστομος: Ενας εχθρός των τεχνών και του κάλλους που τιμάται από το ελληνικό κράτος ως προστάτης της παιδείας» (Αννα Γρίβα, υποψήφια διδάκτωρ Ιταλικής Φιλολογίας), «Ο νέος ελληνισμός και η σχέση του με την εκκλησία: Μια σύντομη κοινωνιολογική ερμηνεία για τον αμφιλεγόμενο ρόλο της εκκλησίας» (Δημήτρης Κ. Διακογιάνης, κοινωνιολόγος), «Η δίωξη του φιλόσοφου και μαθηματικού Στέφανου Δούγκα στις αρχές του 19ου αιώνα» (Στέλιος Λαμνής, μαθηματικός), «Η διαμάχη της “Πατρικής” και της “Αδελφικής Διδασκαλίας”: Η πρώτη επίσημη μάχη των ιδεών και ο ρόλος της στη διαμόρφωση των θεμελίων της εθνικής επανάστασης» (Γιώργος Δρίτσας, φιλόλογος), «Ενας παλιός εχθρός με νέο όνομα, οι νέες ιδέες και η στάση της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» (Σωτήρης Τριανταφύλλου, ιστορικός – διδάκτορας του Πανεπιστημίου Οξφόρδης), «Νεολαία, εκκλησία και δικτατορία των συνταγματαρχών: Λίγα σχόλια με αφορμή το έργο του Δημητρίου Πάλλα» (Κώστας Κατσάπης, διδάσκων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και το ΕΑΠ), «Οι οριακοί 18ος και 19ος αιώνες: Η πορεία από τον Ελληνικό Διαφωτισμό στη Μεγάλη Ιδέα. Η μετέωρη εκκοσμίκευση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και ο ρόλος της εκκλησίας» (Σπύρος Τσουκαλάς, συνταξιούχος της ΔΕΗ), «Εκκοσμίκευση του κράτους και ορθόδοξη εκκλησία» (Αθανάσιος Πολίτης, ιστορικός).

Χουντικό καθεστώς υπό τη σκέπη της εκκλησίας

Το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού κέρδισε η εργασία του Κώστα Κατσάπη, ο οποίος με αφορμή τα κείμενα που έγραψε ο πανεπιστημιακός δάσκαλος Δημήτριος Πάλλας για το «Βήμα» λίγο προτού εκπνεύσει η χούντα των συνταγματαρχών, τα οποία ποτέ δεν δημοσιεύτηκαν, αναδεικνύει τον ρόλο της παρεκκλησιαστικής οργάνωσης Ζωή στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος της 21ης Απριλίου. Ακολουθεί απόσπασμα από το κείμενο:

«Στην εμφυλιακή συγκυρία η Ζωή θα διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο, ενώ σταδιακά θα μετατραπεί σε μια οργάνωση “ομπρέλα” που ήλεγχε άλλες μικρότερες, όπως η Χριστιανική Ενωσι Επιστημόνων ή η Χριστιανική Φοιτητική Ενωσι. Την ίδια περίοδο η Αδελφότητα θα αποκτήσει πρόσβαση στα ανάκτορα, τοποθετώντας μάλιστα τον Ιερώνυμο Κοτσώνη (που θα αναρριχηθεί στο αξίωμα του αρχιεπισκόπου στη διάρκεια της δικτατορίας) στη θέση του Ιερέως των Ανακτόρων. Στα χρόνια του Εμφυλίου η Αδελφότητα φαίνεται πως ήδη είχε καταλήξει στο μεγαλόπνοο σχέδιό της: στόχος της εφεξής δεν ήταν απλώς η “αναβίωση της θρησκευτικής ζωής” και η γνωστοποίηση του μηνύματος του θεού “σε όλα τα επαγγέλματα και όλας τας τάξεις των ανθρώπων”, αλλά η μετατροπή της χριστιανικής ιδεολογίας σε πολιτική πράξη. Ως προς τον στόχο τούτο, σύμφωνα με τον Δημήτριο Πάλλα, προτάθηκαν δύο στρατηγικές επιλογές: η πρώτη είχε να κάνει με τη δημιουργία ενός “χριστιανικού κόμματος” στα πρότυπα (εκτιμώ) των αντίστοιχων χριστιανικών κομμάτων που την ίδια περίοδο άνθησαν στη δυτική Ευρώπη (στην Ιταλία λ.χ.), ενώ η δεύτερη επιλογή είχε να κάνει με τον εντεινόμενο επηρεασμό της δημόσιας ζωής στην κατεύθυνση της αναμόρφωσης της κοινωνικής, πολιτικής και κυρίως πολιτισμικής ζωής του τόπου. […] Στα τέλη της δεκαετίας του ’50 η Ζωή είναι ήδη μια πανίσχυρη οργάνωση έχοντας τη δυνατότητα να επηρεάζει καταλυτικά τις ελίτ της ελληνικής κοινωνίας. […] Το πραξικόπημα είχε δύο σκέλη και αν το πρώτο συνδέεται με αίτια που εντοπίζονται στη σφαίρα των πολιτικών εξελίξεων […], το δεύτερο σκέλος αφορά τις αδιαμφισβήτητες σχέσεις των πρωτεργατών της δικτατορίας με ένα “οργανωμένο εσωτερικό πνευματικό κίνημα που με την 21η Απριλίου 1967 βρήκε τη δυναμική του έκφραση”».