Το χάλκινο γλυπτό της Μαρίας Κάλλας που τοποθετήθηκε με πρωτοβουλία του Ελληνικού Συλλόγου Μαρία Κάλλας στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου αποτέλεσε αφορμή πολέμου στα social media. Στο επίκεντρο της κριτικής βρέθηκαν η γλύπτρια Αφροδίτη Λίτη και η ματιά της πάνω στην προσωπικότητα της ντίβας. Αναζητήσαμε την ιστορικό-θεωρητικό τέχνης δρα Δωροθέα Κοντελετζίδου προκειμένου να συζητήσουμε για τον «πόλεμο της Κάλλας» αλλά και για την έννοια της εικαστικής παρέμβασης στον δημόσιο χώρο.

Η Αφροδίτη Λίτη έπεσε θύμα κακόβουλων σχολίων στα social media, αλλά από την άλλη υπάρχουν και εκείνοι που θεωρούν ότι και η Κάλλας έπεσε θύμα της Λίτη.

Κοιτάξτε, τα κακόβουλα σχόλια αναδεικνύουν ποιοι είμαστε και με ποια κριτήρια «κρίνουμε» τον άλλο. Από όσο γνωρίζω, μέχρι τώρα ούτε η Αφροδίτη Λίτη ούτε ο Γιώργος Λάππας –τον αναφέρω μόνο και μόνο επειδή δυστυχώς χρησιμοποιήθηκε και η σχέση τους– δεν έχουν τιμηθεί από την ελληνική πολιτεία με κάποιον τρόπο. Να μην έχουμε ψευδαισθήσεις για το αντίθετο. Από όσο επίσης γνωρίζω, η κ. Λίτη επέλεξε μια φωτογραφία της Κάλλας από το αρχείο του Ελληνικού Συλλόγου Μαρία Κάλλας, ο οποίος της πρότεινε πριν από περίπου δύο χρόνια να αναλάβει την κατασκευή του γλυπτού. Ας μην ξεχνάμε πως η ίδια είναι γλύπτρια, οπότε μιλάμε για γλυπτική και όχι για κάτι άλλο. Πιστεύω πως η ίδια –προφανώς ύστερα από πληθώρα σχεδίων– κατέληξε σε αυτή την επιλογή. Τι ακριβώς «κακοποίησε»; Τη μαζική κουλτούρα; «Η μαζική κουλτούρα είναι αντικουλτούρα: στο πέρασμα των αιώνων οι διαφορετικές εκφάνσεις του άσχημου είναι πιο πλούσιες και απρόβλεπτες απ’ ό,τι συνήθως πιστεύουμε» γράφει ο Ουμπέρτο Εκο.

Προσωπικά –εκ του μακρόθεν προς το παρόν– παρατηρώ μια ενδυματολογία στο γλυπτό με νευρώδεις πτυχώσεις στο ιμάτιο που παραπέμπουν στις πτυχώσεις της αρχαϊκής περιόδου αλλά και σε αυτές του Ελ Γκρέκο που διακατεχόταν από μια εσωτερικότητα την ίδια εποχή που η όπερα πραγματοποιούσε τα πρώτα της βήματα. Παρατηρώ μια πόζα της «Casta diva» που αναδεικνύει μια χρονική στιγμή στη σκηνή με τη στάση του σώματος, νευρώδη, αυστηρή αλλά και έτοιμη για την εσωτερική εκείνη στιγμή που η φωνή θα ηχήσει και θα διαχυθεί, θα απλωθεί, θα ξετυλιχτεί και θα ακινητοποιήσει κάθε παρευρισκόμενο. Παρατηρώ ένα είδος επιβλητικής λαμπρότητας, η οποία σέβεται και τον φυσικό χώρο μέσω της διάστασης του γλυπτού αλλά και το χρωματικό πεδίο του περιβάλλοντος χώρου, το οποίο είναι αυτό το ίδιο που θα φθείρει τη φωτεινότητα του γλυπτού αλλά όχι της Κάλλας. Το γλυπτό είναι της γλύπτριας, δεν είναι της Κάλλας, δεν είναι λογικό να την αποδίδει όπως η ίδια τη βλέπει; Είτε συμφωνούμε είτε διαφωνούμε, το έργο είναι του καλλιτέχνη και δεν οφείλει να είναι όπως θα το ήθελε, δυνητικά, ο/η καθένας/μία που δεν είναι ούτε καν γλύπτης/ρια, αγνοώντας επιπροσθέτως τη δυσκολία της γλυπτικής διαδικασίας.

Με ποια διαδικασία θα πρέπει να ανατίθεται σε έναν καλλιτέχνη ένα γλυπτό που πρόκειται να εγκατασταθεί στον δημόσιο χώρο;

Εξαρτάται ποιος αναθέτει. Εάν είναι το δημόσιο, με διαγωνισμό. Αλλά

«Ενώ η σχέση μας με την ιστορία είναι ανύπαρκτη, τα γλυπτά στον δημόσιο χώρο αναπτύσσονται μόνο γύρω από αυτήν. Εχουμε μια περίεργη προσκόλληση, λες και δεν υπάρχει το σήμερα ή το αύριο παρά μόνο το χτες»

στην Ελλάδα συνηθίζεται να γίνονται δωρεές, με αποτέλεσμα να έχουμε στον δημόσιο χώρο την αισθητική του δωρητή, που συνήθως είναι γλυπτά, προτομές που δεν αφορούν την εποχή μας αλλά μια προγενέστερη ανάγκη αποτίμησης φόρου σε μια γλυπτική άλλης εποχής, άλλων αισθητικών κανόνων. Εχουμε γεμίσει ανδριάντες και προτομές τον 21ο αιώνα και αντί να μας ανησυχεί αυτή η εθνικιστική λατρεία που επιβάλλει ο κάθε δωρητής και που αγγίζει τα όρια της προπαγάνδας αλλά και της λατρείας, διαμαρτυρόμαστε για ένα πιο σύγχρονο γλυπτό. Οι δήμοι οφείλουν να έχουν επιτροπές, οφείλουν να προκηρύσσουν διαγωνισμούς όταν πρόκειται για τον δημόσιο χώρο, γιατί αυτός ανήκει σε όλους τους πολίτες, καλλιτέχνες ή μη, και όχι στον δωρητή. Αν και δεν είμαι σίγουρη πως θα αποδεχτούμε τις επιτροπές, κάτι θα βρούμε ώστε να τις αμφισβητήσουμε.

Ποια είναι η σχέση μας με τον δημόσιο χώρο και πώς αντιμετωπίζουμε τις εικαστικές παρεμβάσεις σε αυτόν;

Με μία λέξη, ανύπαρκτη. Ανύπαρκτη από την πολιτεία που εγκαταλείπει τον δημόσιο χώρο, που τον βανδαλίζει καθημερινά με την αδιαφορία της αλλά και την ελαφρότητα με την οποία τον αντιμετωπίζει, ανύπαρκτη και από τον πολίτη ή την κοινωνία των πολιτών. Οι εικαστικές παρεμβάσεις αντιμετωπίζονται κι αυτές με ένα είδος ελαφρότητας, στοιχείο που δηλώνει και τη σχέση μας με την τέχνη. Ανύπαρκτη και αυτή, κατά το πλείστον. Πιστεύουμε πως η τέχνη είναι ένα χόμπι, άρα και η παρέμβαση κάτι παρόμοιο. Η παρέμβαση στον δημόσιο χώρο απαιτεί μελέτη του αστικού τοπίου, γιατί και αυτό θεωρείται φυσικό οικοσύστημα, το οποίο και αυτό βρίσκεται σε καθημερινή εξέλιξη. Ο δημόσιος χώρος είναι χώρος δυναμικός που εξελίσσεται όχι με θεατές, αλλά με τον άνθρωπο που δρα καθημερινά. Είναι ένας χώρος οικονομικός, κοινωνικός, πολιτιστικός, συναντήσεων –είναι μια μεγάλη αγορά–, στον οποίο κάθε παρέμβαση –και όχι μόνο η εικαστική, η οποία με τη σειρά της εξελίσσεται μες στον χώρο, γίνεται σημείο συνάντησης όλων των ανωτέρω, μεταμορφώνει και μεταμορφώνεται ανάλογα με την κλίμακά της– οφείλει να λαμβάνει υπόψη πολλές παραμέτρους.

Εάν λοιπόν η πολιτεία δεν σέβεται τον δημόσιο χώρο, γιατί να τον σεβαστεί ο πολίτης; Μήπως γιατί η ατομική ευθύνη είναι μεγαλύτερη της πολιτειακής; Δεν νομίζω.

Δεν είναι μονότονο το κέντρο της Αθήνας να είναι διάστικτο από ανδριάντες που παραπέμπουν σε «ένδοξες» στιγμές της ελληνικής ιστορίας;

Και όχι μόνο της Αθήνας. Εχει ενδιαφέρον ότι ενώ η σχέση μας με την ιστορία είναι ανύπαρκτη, τα γλυπτά στον δημόσιο χώρο αναπτύσσονται μόνο γύρω από αυτήν. Εχουμε μια περίεργη προσκόλληση, λες και δεν υπάρχει το σήμερα ή το αύριο παρά μόνο το χτες. Για μένα αυτό δεν αναδεικνύει παρά την πενία μας στο σήμερα, το σύγχρονο τώρα, ίσως γιατί δεν αναλαμβάνουμε την ευθύνη της ερμηνείας τού τώρα.