Α «ν η οικονομική προπαγάνδα παίζει σημαντικό ρόλο για τις παραποιημένες ειδήσεις, η πολιτική παίζει έναν ανάλογο στο πολλαπλάσιο. Πουθενά έως τώρα δεν φάνηκε πιο καθαρά απ’ ό,τι στην προεκλογική περίοδο των αμερικανικών προεδρικών εκλογών του 2016, αλλά και του 2020, όπως και στη μακρά προεκλογική περίοδο των ελληνικών βουλευτικών εκλογών του 2019» επισημαίνει στη μελέτη του «Παραποιημένες ειδήσεις (Fake news)» ο Γιώργος Πλειός, η οποία κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Gutenberg. Αναζητώντας απαντήσεις σχετικά με το πλαίσιο εντός του οποίου κινείται η ενημέρωση και πώς η ποιότητά της είναι ευθέως ανάλογη με την ποιότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος, συνομιλήσαμε με τον καθηγητή στο τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ και επισκέπτη καθηγητή στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τελικά η κυριαρχία των παραποιημένων ειδήσεων οδηγεί σε κυριαρχία ολοκληρωτικών αντιλήψεων;

Για ποιον λόγο θεωρήσατε αναγκαίο να εκπονήσετε τη μελέτη σας σχετικά με τις παραποιημένες ειδήσεις αυτό το διάστημα;

Η προετοιμασία και συγγραφή της μελέτης διήρκεσαν τεσσεράμισι χρόνια. Ξεκίνησε την άνοιξη του 2017 –τρεις μήνες μετά τη χρησιμοποίηση του όρου από τον Ντόναλντ Τραμπ τον Δεκέμβριο 2016– με αφορμή ομιλία μου σε συνέδριο για τα 60χρονα του ΡΙΚ. Οι λόγοι όμως αυτής της ενασχόλησης είναι βαθύτεροι. Σχετίζονται με αυτό που ασχολούμαι διδακτικά και ερευνητικά στο ΕΚΠΑ, δηλαδή με την ιδεολογία και τα ΜΜΕ, ιδιαίτερα με την ιδεολογία των ΜΜΕ, καθώς και με την πλαισίωση και τη θεματολογία των ειδήσεων. Με αυτό συνδέονται οι παραποιημένες ειδήσεις όπως δείχνω και στη μελέτη.

Πώς διαφορίζετε τις παραποιημένες από τις ψευδείς ειδήσεις;

Οι όροι που χρησιμοποιούμε στα ελληνικά είναι κυρίως «ψευδείς ειδήσεις» ή «fake news». Με τον ξενόγλωσσο όρο κάποιοι εννοούν τις ψευδείς ειδήσεις, άλλοι εκείνες που περιέχουν μισές αλήθειες, τρίτοι ό,τι συνιστούν πληροφορίες που δεν είναι αλλά μιμούνται τη φόρμα των ειδήσεων, τέταρτοι οποιεσδήποτε ψευδείς πληροφορίες

κ.ο.κ. Ετσι όμως δυσχεραίνεται η κατανόηση του φαινομένου. Οπως και άλλοι ξενόγλωσσοι όροι, έτσι και ο όρος «fake news» πρέπει να αποδίδεται στα ελληνικά, όχι απλώς να μεταφράζεται κυριολεκτικά, ιδιαίτερα στην επιστημονική συζήτηση. Κατά την ανάλυσή μου, αποδίδεται ακριβέστερα ως «παραποιημένες ειδήσεις».

Οι παραποιημένες δεν είναι ψευδείς ειδήσεις, οι οποίες άλλωστε διώκονται ποινικά ενώ οι πρώτες όχι. Οι ψευδείς περιγράφουν ένα γεγονός που δεν συντελέστηκε. Για παράδειγμα, ότι αστυνομικοί κακοποίησαν διαδηλωτή μεγάλης ηλικίας χωρίς αυτό να έχει συμβεί. Οι παραποιημένες ειδήσεις περιγράφουν γεγονός που συνέβη, αλλά έχουν παραποιήσει κάποιες πτυχές του, π.χ. τον χρόνο ή τον τόπο που συνέβη το περιστατικό. Θυμάστε, υποθέτω, την είδηση που μετέδωσε μεγάλο κανάλι στο παρελθόν και περιέγραφε πώς γυναίκα έκανε ανάληψη σε ΑΤΜ της Αθήνας με την προστασία κάποιας άλλης υπό τον φόβο ληστών. Το περιστατικό είχε συμβεί, αλλά στη Νότια Αφρική.

Οι περισσότερες από τις μη αξιόπιστες ειδήσεις είναι παραποιημένες, όχι ψευδείς. Αυτές κυρίως χρησιμοποιούν άτομα και οργανώσεις προκειμένου να κάνουν προπαγάν

«Αυτό που για κάποιους είναι παραποιημένη είδηση, λ.χ. ότι μετανάστες ευθύνονται για την εγκληματικότητα, για άλλους είναι αλήθεια και αντιστρόφως»

δα. Να σημειώσω ότι όπως προκύπτει από σχετικές έρευνες εκείνοι που πρωταγωνιστούν στην κυκλοφορία παραποιημένων ειδήσεων είναι κατεξοχήν φορείς ακροδεξιών και νεοσυντηρητικών απόψεων.

Υπάρχει κατηγοριοποίηση στις παραποιημένες ειδήσεις;

Βεβαίως. Αφού ανέλυσα τις ειδήσεις ως ενότητα γεγονότων και απόψεων –κατά προέκταση την ύπαρξη δύο τρόπων συνδυασμού των–, κατέγραψα αρχικά 27 δυνατές μορφές παραποίησης των γεγονότων. Στην αρχική έκδοση του βιβλίου αναφέρεται πως είναι τυπικά 702. Στην πραγματικότητα είναι 351. Ομως οι 351 τύποι παραποιημένων ειδήσεων παράγονται όταν συνδυαστούν μεταξύ τους μόνο δύο από τις 27 μορφές παραποίησης. Αν σκεφτούμε ότι τυπικά είναι δυνατόν αυτές οι μορφές παραποίησης να συνδυαστούν μεταξύ τους με όλους τους δυνατούς τρόπους, τότε θεωρητικά μπορεί να υπάρξουν μέχρι 134.217.727 μοναδικοί τύποι παραποιημένων ειδήσεων, όπως εξηγώ σε σχετική επισήμανση. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι αυτοί οι τύποι παραποιημένων ειδήσεων υπάρχουν ή θα υπάρξουν οπωσδήποτε, αλλά θεωρητικά είναι δυνατόν να υπάρξουν. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν

τι έκταση μπορεί να εκλάβει το φαινόμενο. Αν επικοινωνιακές, πολιτικές, κοινωνικές κ.ά. συνθήκες ευνοήσουν, μπορεί να δημιουργηθεί μια πλημμυρίδα παραποιημένων ειδήσεων που θα σκεπάσουν τη δημοσιογραφία όπως διαμορφώθηκε ιστορικά και όπως τη γνωρίσαμε.

Γιατί παρατηρείται διόγκωση του φαινομένου της παραποίησης των ειδήσεων σε διεθνές επίπεδο;

Δεδομένου ότι ζούμε πλέον σε κοινωνίες ενημέρωσης, δηλαδή κοινωνίες στις οποίες οι ειδήσεις είναι η κύρια μορφή της πληροφορίας που καταναλώνουν οι άνθρωποι στον ελεύθερο χρόνο τους, οι λόγοι αυτοί είναι συνοπτικά οι εξής: πρώτον, η αλλαγή στον τρόπο (μαζικής) επικοινωνίας και ιδιαίτερα η κυριαρχία του διαδικτύου, χωρίς να σημαίνει ότι είναι και η αιτία του φαινομένου. Δεύτερον, η μεταβολή της αφηγηματικής δομής των ειδήσεων που επισύρουν τα νέα Μέσα και οδηγούν στη σύγχυση τεκμηρίωσης και μυθοπλασίας, όπως συμβαίνει στις παραποιημένες ειδήσεις. Τρίτον, η κρίση των ιδεολογιών της νεωτερικότητας και η εμφάνιση μορφών ιδεατικού εκλεκτικισμού που περιλαμβάνει και μεταφυσικές, ανορθολογικές, θρησκευτικές και άλλες ιδέες. Τέταρτον, η πολιτική πόλωση και η διεξαγωγή του κομματικού ανταγωνισμού με όρους ψυχροπολεμικής αντιπαράθεσης, κάτι που εισήγαγαν διεθνώς, αλλά και στην Ελλάδα, οι νεοσυντηρητικοί. Πέμπτον, η οικονομική εμπορευματοποίηση και ο ανταγωνισμός στον τομέα των ΜΜΕ αλλά και ευρύτερα.

Πώς συνδέεται η παραποίηση ειδήσεων με τους μηχανισμούς προπαγάνδας;

Οι παραποιημένες ειδήσεις αποτελούν τη μορφή που εκλαμβάνει η πολιτική, εμπορική, θρησκευτική και άλλη προπαγάνδα στις κοινωνίες της ενημέρωσης. Βασίζονται όμως στα στερεότυπα και στις προκαταλήψεις που μοιράζονται κοινό και παραγωγοί ειδήσεων. Στην πραγματικότητα οι παραποιημένες ειδήσεις αναπαράγουν αυτές τις προκαταλήψεις, τις οποίες ήδη πιστεύει ορισμένο κοινό προτού ακόμη παραχθούν. Γι’ αυτό και παράγονται, επειδή υπάρχει κοινό που θα τις πιστέψει. Αυτό εξυπηρετεί όσους επιδιώκουν κέρδη από την πολιτική, οικονομική, θρησκευτική και άλλη εμπορευματοποίηση των συλλογικών ή ατομικών μας προβλημάτων. Αυτό που για κάποιους είναι παραποιημένη είδηση, λ.χ. ότι μετανάστες ευθύνονται για την εγκληματικότητα, για άλλους είναι αλήθεια και αντιστρόφως.

Θεωρείτε ότι μπορεί να υπάρξει κάποιος ανεξάρτητος μηχανισμός αξιολόγησης των ειδήσεων ο οποίος να μην υπόκειται σε έλεγχο από την πολιτική και την οικονομική ελίτ;

Οι ειδήσεις περιγράφουν γεγονότα υπό το πρίσμα μιας ιδεολογικής άποψης ή αξίας. Η παραποίηση είναι διαφορετικό πράγμα. Είναι δυνατόν να υπάρξει τέτοιος μηχανισμός σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο. Πρέπει να απασχολεί ειδικούς από μεγάλο φάσμα επιστημονικών και άλλων κλάδων και να είναι φορέας δημόσιας υπηρεσίας. Ωστόσο ακόμη και αν ελεγχθούν και διαψευστούν παραποιημένες ειδήσεις, θα υπάρχει μέρος του κοινού που είτε δεν θα πληροφορηθεί τη διάψευση είτε ακόμη και τότε θα συνεχίσει να τις πιστεύει καθώς συμβαδίζουν με τις προκαταλήψεις του. Στην κοινωνία της ενημέρωσης χιλιάδες πληροφορίες μεταδίδονται από χιλιάδες πομπούς σε δισεκατομμύρια δέκτες καθημερινά. Αν ο δέκτης δεν «καταναλώσει» την είδηση, ο πομπός σταδιακά θα νεκρώσει. Γιατί θεωρείτε ότι αποδεχόμαστε τον ρόλο του παθητικού δέκτη δίνοντας το δικαίωμα σε κολοσσιαίες επιχειρήσεις των ΜΜΕ να μας χειραγωγούν;

Δεν είναι αλήθεια ότι είμαστε παθητικοί. Καταρχάς επιλέγουμε ποιο ΜΜΕ παρακολουθούμε και ποια περιεχόμενά του. Το κάνουμε διότι μόνο τα επαγγελματικά μεγάλα ΜΜΕ έχουν τους οικονομικούς, τεχνικούς, ανθρώπινους και άλλους πόρους να βρίσκουν, να επεξεργάζονται και να προσφέρουν ειδησεογραφικά τα γεγονότα. Δεύτερον, παρά ταύτα αξιολογούμε ό,τι καταναλώνουμε. Μπορεί να καταναλώνουμε προϊόντα των ΜΜΕ, όμως οι μετρήσεις του ευρωβαρόμετρου δείχνουν ότι η μεγάλη πλειονότητα του κοινού, το 83%, δεν τα εμπιστεύεται. Τρίτον, το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα της δημόσιας έκφρασης της άποψής μας. Γι’ αυτό οι εξουσίες σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο καταβάλλουν προσπάθειες περιορισμού της ελευθερίας του Τύπου στο διαδίκτυο: διότι χάνουν τον μονοπωλιακό έλεγχο των παραδοσιακών συγκεντρωτικών ΜΜΕ.

Πόσο εύκολο είναι να «απεξαρτηθούμε» από την ανάγκη των ειδήσεων;

Καθόλου εύκολο επί του παρόντος. Η διαρκής προσφυγή στις ειδήσεις παράγεται καταρχάς από τη δομή του διαδικτύου, που καθιστά κυρίαρχη την (πληροφοριακή) εντροπία, γεγονός που κάνει ενδιαφέρουσα την πλοήγηση. Κατά δεύτερο λόγο παράγεται και συντηρείται από τις περιβαλλοντικές, πολιτικές, οικονομικές, υγειονομικές και άλλες κρίσεις που συντελούνται εσωτερικά και διεθνώς σε συνθήκες εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης. Ως εκ τούτου, πρέπει να επεξεργαστούμε μια νέα κουλτούρα της ενημέρωσης που να ξεκινά από την παραγωγή των ειδήσεων και να φτάνει μέχρι την οργάνωση και τους όρους της κατανάλωσής τους.

Ο έλεγχος των ειδήσεων από την κυβέρνηση είναι κάτι περισσότερο από πασιφανής. Το Documento, από τα λιγοστά «γαλατικά χωριά» που εξακολουθούν να ελέγχουν τους υπέρκομψους «γαλάζιους» κυβερνήτες, έχει βρεθεί στο στόχαστρο της εκτελεστικής εξουσίας. Θεωρείτε ότι είναι μια παθογενής στάση της συγκεκριμένης κυβέρνησης ή είναι μια τάση που κυριαρχεί σε διεθνές επίπεδο;

Είναι γνωστό διεθνώς ότι η ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα έχει τραυματιστεί σοβαρά τα τελευταία 12-13 χρόνια με αποκορύφωμα το 2014. Αυτό δείχνουν οι κατατάξεις και αναφορές διεθνών οργανισμών, όπως οι MMF, MFR, ECPMF, EFJ κ.ά. Φέτος η χώρα κατρακύλησε, εκ νέου, στη θέση 75 της κατάταξης των MSF. Φοβάμαι ότι θα κατρακυλήσει περισσότερο στην επόμενη κατάταξη. Ωστόσο, από ευρωπαϊκής ή διεθνούς πλευράς δεν υπάρχει επίσημη αντίδραση, αντίθετα από άλλες περιπτώσεις. Ανέχονται αυτές τις παραβιάσεις για δικούς τους πολιτικούς λόγους. Εσωτερικά δεν διαθέτουμε μηχανισμό διασφάλισης της ελευθερίας του Τύπου κατά την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος ούτε καταγραφής των παραβιάσεών της και αυτό είναι ζητούμενο.