ΟΟλλανδός σκηνοθέτης Πολ Βερχόφεν, προτού γίνει διάσημος γυρίζοντας το «Βασικό ένστικτο», καταπιάστηκε με τα ίδια θέματα (βία και σεξουαλικότητα, λογική και ορμέμφυτα) σε μια ταινία που μας μεταφέρει στην Ευρώπη του ύστερου Μεσαίωνα, την εποχή της μαύρης πανώλης. Σε μια σκηνή της ταινίας οι πολιορκητές ενός κάστρου εκτοξεύουν με καταπέλτες τεμαχισμένα πτώματα, μολυσμένες σάρκες εντός των τειχών, σπέρνοντας τον πανικό στους έγκλειστους. Ακριβώς την ίδια μέθοδο, ένα είδος πρωτόγονου βιολογικού πολέμου, μεταχειρίστηκαν οι σκληροτράχηλοι Τάταροι της Χρυσής Ορδής το καλοκαίρι του 1346 ενάντια στην Κάφα, μια γενοβέζικη αποικία στην Κριμαία.

Τον Ιανουάριο του 1348 μια γαλέρα με διαφυγόντες από την Κάφα κατάφερε να φτάσει στη μητρόπολη, τη Γένοβα. Διωγμένοι κακήν κακώς κινήθηκαν ματαίως προς τη Μασσαλία και ύστερα προς τη Βαλένθια – η χριστιανική αλληλεγγύη προς τον πλησίον ήταν από τα πρώτα θύματα της πανώλης. Οι κλειστές πύλες δεν εμπόδισαν ωστόσο τους πανουκλιασμένους αρουραίους να διεισδύσουν μολύνοντας τις ανήλιαγες πόλεις και ύστερα ακολουθώντας τους εμπορικούς

δρόμους να απλωθούν σε ολόκληρη σχεδόν την ήπειρο, πετυχαίνοντας ταχέως τη μικροβιακή της ενοποίηση. Στα επόμενα τρία χρόνια η Ευρώπη έχασε το ένα τρίτο του πληθυσμού της. Οσο οι νεκροί αυξάνονταν τόσο η ιδιοτέλεια κυριαρχούσε. Αδερφός παρατούσε αδερφό –γράφει ο Βοκάκιος–, γυναίκες τους άντρες τους και το σχεδόν απίστευτο: «οι πατέρες και οι μητέρες, σαν να μην ήταν πια δικά τους τα ίδια τους τα παιδιά, απέφευγαν να πηγαίνουν να τα δουν και να τα βοηθήσουν» – η πανώλη χτυπούσε περισσότερο τους νέους και λιγότερο τους γέρους.

Οσοι μπορούσαν, οι πιο πλούσιοι, κατέφευγαν σε απομονωμένες επαύλεις, καθώς γρήγορα παρατήρησαν πως το κακό εντείνεται με τον συνωστισμό. Την αρχική πηγή όμως, τους ψύλλους πάνω στους αρουραίους ξενιστές, δεν μπόρεσαν να τη διακρίνουν, ενώ η ιατρική της εποχής δεν είχε ούτε το γνωστικό υπόβαθρο ούτε τα τεχνικά μέσα να εντοπίσει την αιτία και πολύ περισσότερο να αναπτύξει θεραπεία. Ακόμη και η στοιχειώδης προληπτική πρακτική της καραντίνας δοκιμάστηκε στα λιμάνια της Ευρώπης τρεις δεκαετίες αργότερα, περί το 1380, ενώ θα περάσουν έξι αιώνες προτού ο κυνηγός μικροβίων Αλεξάντερ Γέρσεν απομονώσει τον βάκιλο και αναπτύ

Αντίβαρο στη συρρίκνωση της δημόσιας σφαίρας, αντίσταση στον ευτελισμό του πολιτικού βίου, λόγος ενάντιος στη συρρίκνωση του δημόσιου χώρου σε όλες τις μορφές του

Οι ταβέρνες έγιναν τότε οι ναοί της εφήμερης ζωής, οι προθάλαμοι ενός δίχως νόημα θανάτου. Η κραιπάλη πήρε τη θέση της εγκράτειας, η ηδονή τη θέση της αγάπης

ξει στα 1894 το εμβόλιο που έσωσε την ανθρωπότητα από το τρίτο μεγάλο κύμα της νόσου – ονομάστηκε τότε πανώλη των ωκεανών.

Πίσω, στον ύστερο Μεσαίωνα, η αδυναμία της ιατρικής (μιλούσε αόριστα για μολυσμένο αέρα) άφησε ελεύθερο το πεδίο στη θρησκευτική ερμηνεία. Ο «μαύρος θάνατος», κήρυτταν οι ιερείς, είναι η οργή του Θεού για τα ανομήματα των ανθρώπων. Αρκετοί στράφηκαν στις λιτανείες, τις παρακλήσεις, στη διαρκή προσευχή με την ελπίδα να εξευμενίσουν τον αυστηρό «πατέρα» για να λάβουν συγχώρεση. Στις γερμανικές πόλεις άνθησαν οι πομπές αυτομαστίγωσης, εφόσον η μετάνοια όφειλε να είναι ειλικρινής, η βαθύτητά της να τυπώνεται ανάγλυφα στο ίδιο το σώμα που αμάρτησε.

Αλλά γιατί η οργή χτυπούσε μικρά παιδιά, τι αμαρτίες κουβαλούσαν; Γιατί πέθαιναν σωρηδόν οι ίδιοι οι διαμεσολαβητές του θείου λόγου; Στην Αγγλία οι ιερείς μειώθηκαν κατά 45%, οι μαύρες σημαίες κυμάτιζαν στις ερειπωμένες εκκλησιές. Πολλοί πήγαν στο άλλο άκρο. Ο μέγας κριτής δεν είναι δίκαιος, ο δημιουργός αδιαφορεί για τους ανθρώπους, ο Θεός δεν υπάρχει· άκυρες οι αξίες που αντλούσαν κύρος από την αιώνια πηγή. Οι ταβέρνες έγιναν τότε οι ναοί της εφήμερης ζωής, οι προθάλαμοι ενός δίχως νόημα θανάτου. Η κραιπάλη πήρε τη θέση της εγκράτειας, η ηδονή τη θέση της αγάπης. Οσοι δεν συμμετείχαν κυριολεκτικά συμμετείχαν νοερά, όπως οι ήρωες του «Δεκαημέρου». Τρεις άντρες και επτά γυναίκες καταφεύγουν σε απομονωμένη έπαυλη, όπου διασκεδάζουν επινοώντας ιστορίες λαγνείας και πονηρίας. Δύο τίτλοι αρκούν: «Οταν ο μοναχός Παΐσιος ζητά τον παράδεισό του με κανόνες και μαστιγώσεις εξωθεί την ωραία σύζυγό του να βρει τον δικό της παράδεισο στην αγκαλιά του δον Φέλιξ»· «Ο Πιέρο Βιντσιόλι πιάνει τη γυναίκα του να τον ατιμάζει. Τη συγχωρεί για να ικανοποιήσει κι εκείνος τις παρά φύσει ορέξεις του με τον ωραίο εραστή της». Οσα περιγράφει ο Βοκάκιος διαδραματίζονται στη Φλωρεντία, μια πόλη που παρέδωσε στον «μαύρο θάνατο» τους μισούς κατοίκους της.

Μπορούσαν άραγε να ενωθούν ξανά όσοι χωρίστηκαν σε ευσεβείς και ακόλαστους; Για άλλη μια φορά θα ανασυρθούν οι αρχαίες δοκιμασμένες πρακτικές: τα εξιλαστήρια θύματα, οι καθαρτήριες φλόγες. Πυρές υψώθηκαν την Καθαρή Τρίτη του 1349 στην πλατεία της Δρέσδης. Ο μαρκήσιος του Μάισεν διέταξε να καούν όλοι οι Εβραίοι της πόλης. Παρόμοια στη Βασιλεία, τη Στουτγκάρδη, στο Μάιντς, στην Ουλμ και αλλού. Κατηγορήθηκαν πως αυτοί εσκεμμένα μόλυναν τα νερά. Στο Σιγιόν της Ελβετίας βρέθηκαν κάποιοι που ομολόγησαν· ύστερα από σκληρά βασανιστήρια ασφαλώς. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι απλοϊκές απαντήσεις σε σύνθετα προβλήματα. Καλύπτουν βαθιές ψυχολογικές και υπαρξιακές ανάγκες. Και εξαπλώνονται με την ίδια ταχύτητα που διαδίδονται οι πανδημίες.

*Hμέρα οργής