Στις «Βάκχες», όπου ο Ευριπίδης εξιστορεί την κάθοδο του Διονύσου στη Θήβα προκειμένου να επιβάλει τη λατρεία του, συναντάμε τα πάθη του διονυσιακού βίου, τον ανθρωποποιημένο θεό, τη μεταμόρφωση και τη συγκίνηση σε μια τελετουργία στην οποία χρησιμοποιούνται όλα τα μέσα της θεατρικής πράξης. Οπως γράφει ο Νίτσε στη «Γέννηση της τραγωδίας», «Οι ολύμπιοι θεοί γεννήθηκαν από το χαμόγελο του Διονύσου, οι άνθρωποι από τα δάκρυά του». Η ηθοποιός Ιωάννα Παππά μιλάει στο Documento με αφετηρία το ευριπίδειο έργο σε μια συζήτηση που φτάνει μέχρι τις ανισότητες και το παράλογο της εποχής που διανύουμε, τη σχέση της γυναίκας με τη φύση, αλλά και τη δύναμη της τραγωδίας να παίζει με το μυαλό και τις ψυχές των ανθρώπων.

«Βάκχες» του Ευριπίδη. Μία από τις πιο αινιγματικές τραγωδίες που φωτίζει την έκσταση, το μένος και το παράλογο.

Είχαμε μεγάλη προσμονή γι’ αυτή την παράσταση καθώς πέρυσι ματαιώθηκε εξαιτίας της πανδημίας. Η απόσταση που διανύσαμε ήταν δύσκολη και μοναχική. Και η επιστροφή ενέχει φόβο. Νιώσαμε όμως ότι υπάρχει λόγος που βρισκόμαστε φέτος εδώ. Πρόκειται για μια δυνατή ανάγνωση πάνω σε ένα

από τα πιο σπουδαία έργα (και το τελευταίο του Ευριπίδη). Θεωρώ ότι είναι ένα σκοτεινό έργο με πρωταγωνιστή έναν θεό που φαντάζει αμήχανος σε σχέση με αυτό που του συμβαίνει. Η είσοδός του είναι εξαιρετικά θορυβώδης προσπαθώντας να επιβάλει την παρουσία του. Εχει τιμωρητική διάθεση απέναντι στον λαό της Θήβας, παίζει με το μυαλό και την ψυχή των ανθρώπων. Είναι ένα πλάσμα βαθιά τραυματισμένο. Εχουν πραγματοποιηθεί τρομερές αναλύσεις σε ψυχαναλυτικό επίπεδο σε σχέση με τον ρόλο του Διονύσου στις «Βάκχες». Ο θεός είναι σαν να οργανώνει αυτή την παράσταση και το θέατρο μες στο θέατρο προκειμένου να βιώσει ξανά το τραύμα που υπέστη λίγο μετά τη γέννησή του. Σε αυτό το έργο δεν επέρχεται η κάθαρση στο τέλος, δεν λυτρώνεται κανένας χαρακτήρας, είναι σαν ένας κύκλος που δεν τελειώνει ποτέ.

Εγώ υποδύομαι τον μάντη Τειρεσία. Ηταν μεγάλη πρόκληση αυτός ο χαρακτήρας γιατί έχει ιδιαιτερότητες και χαρακτηριστικά που λειτουργούν απελευθερωτικά σε επίπεδο φαντασίας. Το γεγονός ότι η παράσταση θα ανέβει στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου σημαίνει ότι το αίτημα είναι πολύ βαθύ. Η πρώτη συζήτηση που κάναμε με αφορμή τις «Βάκχες» ήταν αναφορικά με το τι σημαίνει «ξεπερνάμε τα όρια». Για να ανταποκριθεί κανείς πρέπει να διαπραγματευτεί πρώτα με τον εαυ

«Δεν νομίζω ότι η ανθρωπότητα έχει αξιοποιήσει την εξέλιξη, τη γνώση και τα όπλα που έχει στα χέρια της. Δεν ξέρουμε αν σε λίγα χρόνια θα υπάρχει ισορροπία στον πλανήτη μας»

τό του όλα τα σπουδαία ζητήματα που θέτει το έργο.

Ο Διόνυσος ενδύεται ένα αρχέγονο πρόσωπο. Ο Ευριπίδης είναι ο ποιητής του πάθους. Πιστεύετε ότι το έργο εστιάζει στο ανθρώπινο στοιχείο;

Στο τέλος του έργου η Αγαύη σχολιάζει: «Αυτό δεν είναι θυμός θεού. Είναι θυμός ανθρώπου». Εκεί συνειδητοποιούμε ότι συντελείται η αποκαθήλωση του θεού. Ο Ευριπίδης επικεντρώνει την προσέγγισή του στον άνθρωπο, έχει απομακρυνθεί αρκετά από την οπτική του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Από τα έργα του γίνεται αντιληπτό ότι η προσέγγισή του πλησιάζει την ψυχανάλυση. Στις «Βάκχες» –όπως και στη Μήδεια– αυτή η τελετουργία κορυφώνεται. Δεν ξέρω αν ο Ευριπίδης ήταν ένα βήμα πιο μπροστά από την εποχή του. Θεωρώ όμως ότι είχε την περιέργεια και τη διορατικότητα να καταλάβει πιο βαθιά την κοινωνία και να ερμηνεύσει την πραγματικότητα υπό το πρίσμα τι μπορεί να κάνει ο άνθρωπος στον εαυτό του. Μόνος του, χωρίς να εξαρτάται από κανέναν θεό.

Πού μπορούμε να τοποθετήσουμε τις «Βάκχες» στο σήμερα;

Πιστεύω ότι η διαχρονικότητα σχετίζεται με τον τρόπο που είναι γραμμένες οι αρχαίες τραγωδίες. Ο θάνατος, η ζωή, ο έρωτας και η

εξουσία είναι ζητήματα που διατρέχουν και μπαίνουν επίμονα σε όλα τα κείμενα. Η προσέγγιση αγγίζει σε πολλά σημεία την τελειότητα, όπως κατά τη γνώμη μου συμβαίνει και σε αρκετά από τα έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Στις τραγωδίες τα πρόσωπα λειτουργούν ως σύμβολα και κόσμοι που εμπεριέχουν ιδέες. Με αυτό τον τρόπο δίνουν την ευκαιρία στους δημιουργούς να συνομιλούν με κάθε εποχή από διαφορετική οπτική γωνία. Η τραγωδία δεν έχει χάσει ποτέ την επαφή της με την ανθρωπότητα. Και αν κάποτε ο κόσμος μας σταματήσει να υπάρχει, οι ιδέες της τραγωδίας θα μείνουν αναλλοίωτες.

Ζούμε σε κατακερματισμένη εποχή, με περιεχόμενα που έχουν διαρραγεί, με σχήματα που αγγίζουν το παράλογο. Ποια είναι η γνώμη σας για όλα αυτά σε σχέση με την τραγωδία;

Εχουμε μάθει να αποστασιοποιούμαστε από τις εποχές που έχουν προηγηθεί και να μαθαίνουμε τα γεγονότα μέσω της Ιστορίας. Σε σχέση με το μέγεθος της ανισότητας και του παραλόγου δεν νομίζω πως έχει αλλάξει κάτι επί της ουσίας μες στους αιώνες. Είναι δεδομένο ότι έχει καταγραφεί πρόοδος στις επιστήμες και στην τεχνολογία, αρκετές χώρες προσπαθούν να γίνουν πιο δημοκρατικές, διεξάγεται όμως και ένας πόλεμος απέναντι στο ανθρώπινο είδος. Είναι

απλοϊκό να σκεφτόμαστε τις καταστάσεις μόνο στο πλαίσιο της δικής μας χώρας. Γνωρίζουμε ιστορίες για ανθρώπους που τιμωρούνται εξαιτίας του φύλου τους. Βιώσαμε μες στο σπίτι μας τα γεγονότα στη Συρία και την κρίση με το προσφυγικό (δεν θα το ονομάσω πρόβλημα γιατί θεωρώ ότι ο όρος δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα). Δεν νομίζω ότι η ανθρωπότητα έχει αξιοποιήσει την εξέλιξη, τη γνώση και τα όπλα που έχει στα χέρια της. Δεν ξέρουμε αν σε λίγα χρόνια θα υπάρχει ισορροπία στον πλανήτη μας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Ολα είναι εδώ και συμβαίνουν. Είναι σαν να στοχεύουμε σε λανθασμένο κέντρο, σε λανθασμένο σημείο. Υπάρχουν άνθρωποι με φωτεινό μυαλό και τρόπο σκέψης, άνθρωποι που απασχολούν το μυαλό τους με προβλήματα που ξεφεύγουν από τον μέσο όρο. Εγώ εκεί διακρίνω ομορφιά ανάλογη με τον κόσμο των καλλιτεχνών (όχι βέβαια στο σύνολό του). Αυτή η πλευρά της ανθρωπότητας με αφορά. Εκεί που τα όρια δεν είναι τόσο αυστηρά οροθετημένα.

Ποιες είναι οι σκέψεις σας για τον τρόπο που ο Ευριπίδης προσεγγίζει το γυναικείο ζήτημα στις «Βάκχες»;

Το έργο δεν πραγματεύεται ξεκάθαρα αυτό το ζήτημα. Στις «Βάκχες» τίθεται στο επίκεντρο η σχέση

της μητέρας με το παιδί της. Βλέπουμε ένα αγόρι που κάποτε υπέστη τραύμα και καταλαβαίνουμε πόσο σημαντική, πόσο δυναμική είναι η φιγούρα της μητέρας. Ο Διόνυσος αναγκάζεται να αλλάξει φύλο όχι από ερωτική επιθυμία αλλά για να μπορέσει να κρυφτεί και να επιβιώσει. Ο Τειρεσίας είναι ένα πλάσμα που έχει υπάρξει στο παρελθόν και γυναίκα. Ο Διόνυσος επηρεάζει άμεσα τις γυναίκες –βάκχες και μαινάδες– επειδή το γυναικείο φύλο έχει πιο άμεση επαφή με τη φύση και το ζωικό στοιχείο λόγω της μητρότητας. Η γυναίκα θεωρείται δυνατή μες στο έργο. Ο Διόνυσος όμως τη χειρίζεται και εκμεταλλεύεται τη δύναμή της προς όφελός του.

Το τελευταίο διάστημα αναδεικνύονται όλο και περισσότερα περιστατικά έμφυλης βίας και κακοποίησης. Πώς αισθάνεστε σε σχέση με αυτό;

Σκέφτομαι ότι ίσως να μη νιώθαμε ότι είμαστε τόσο διαφορετικοί κόσμοι αν οι ανθρώπινες κοινωνίες ήταν δομημένες διαφορετικά. Οριζόμαστε πολύ από το πλαίσιο μες στο οποίο μεγαλώνουμε και οι κοινωνίες παραμένουν ανδροκρατούμενες σε κάθε γωνιά του κόσμου. Πιστεύω πάντως ότι μέσα μας ενυπάρχουν διαφορετικά στοιχεία που είναι σημαντικό να αποδεχόμαστε και να αγκαλιάζουμε.

Οι «Βάκχες» σε μετάφραση Γιώργου Χειμωνά και σκηνοθεσία Νικαίτης Κοντούρη θα παρουσιαστούν στις 13-15 Αυγούστου στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου. Ή παράσταση βρίσκεται σε καλοκαιρινή περιοδεία